Geçen dersimizde cümlenin öznesi üzerine konuşmuştuk. Şimdi de cümlenin nesnesi üzerine konuşalım.
Öncelikle "nesne" kelimesinin bir dilbilimi terimi olduğunu söylemeliyim. Sözlük anlamında nesne, elle tutulur gözle görülür bir varlık iken, dilbilimi terimi olarak her şey bir nesne olabilir. Elle tutulur gözle görülür varlıklar da, bir iş oluş, hareket bildiren fiiller de, hatta soyut kavramlar bile bir cümlenin nesnesi olabilir. Dilbilimi anlamında nesne; yapılan işten direkt olarak etkilenendir.
NESNE terimini iyi anlayabilmek için öncelikle "İSİM" kavramını iyi anlayabilmek gerekir. Çünkü cümlenin nesnesi olan kelime veya kelime grupları ancak bir İSİM olabilir...
elmayı çok seviyorum. cümlesinin nesnesi "elma" kelimesidir. Elma gerçek anlamında bir nesnedir.
yaşamayı çok seviyorum. cümlesinin nesnesi ise "yaşamak" fiilidir. Yaşamak fiili gerçek anlamında bir nesne değilken bu cümlenin nesnesi durumundadır.
uyuduğunu bilmiyordum. cümlesinde de uyumak eylemi cümlenin nesnesi durumundadır.
Gerçek nesnelerin adı olan kelimelere dil bilimi anlamında "isim" diyoruz. Yani günlük hayatta yanlış bir şekilde "ad" kelimesi yerine kullanılan "isim" kelimesi aslında bir dil bilimi terimidir.
Varlıklara ad olan kelimelere "isim" denir. Bir meyve çeşidi olan ve bu blogta sürkekli adının zikrettiğimiz yiyeceğin adı ELMA dır. ELMA kelimesi bir isimdir.
Benim ADım Salim'dir. Salim kelimesi bu cümlede bir isimdir.
Sağ salim eve döndük. cümlesindeki salim ise bir isim değil, zarftır.
somut varlıklarda olduğu gibi, elle tutulamayan gözle görülemeyen ancak varlığını bildiğimiz soyut kavramlar da tıpkı somut varlıklar gibi bir "ad"a sahiptirler ve bu kelimeler de birer "isim"dir. aşk, korku, saygı gibi hislerin adları ısı, ışık, elektrik, enerji vb enerji terimleri, kar, zarar, gibi soyut kavramları anlatan kelimeler birer "isim"dir.
O halde önceki bilgilerimizden de yaralanarak, Çerkesçede, somut veya soyut varlıklar bir cümlenin nesnesi olduklarında bu varlıkların adlarının sonuna "r" eki getirileceğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu blogta belki de en çok üzerinde durduğum konu.... "r" eki sadece ve sadece nesne ekidir; ve sadece ve sadece isimlerin sonuna gelir....
mıerıseR sşxas= мыlэрысэР сшхащ = elmaYI yedim. (mıerıse bu cümlenin nesnesidir.)
kuj'ıR af's = къужьыР Iэфlщ = Armut tatlıdır. (kuj' burada Nesnel öznedir.)
nexuR mable = нэхуР маблэ = Işık yanıyor (nexu = ışık burada Nesnel öznedir.)
nexuR zğablas = нэхуР згъэблащ = ışığI yaktım = (nexu = ışık burada gerçek nesnedir.)
görüldüğü gibi elma, armut, ışık vb. gerçek ve soyut nesnelerin adlarının sonuna "r" eki getirilmektedir. Nesnenin gerçek nesne veya nesnel özne olması birşeyi değiştirmez. Her ikisi de nesnedir ve "r" eki alırlar.
Buraya kadar olan kısımda hiç bir sorun yoktur.
Ancak yukarıda "yaşamayı çok seviyorum" örneği ile açıklandığı gibi fiil soylu kelimeler de bir cümlenin nesnesi olabilirler...Çerkesçede de bu durum geçerlidir.
Eğer fiiller bir cümlenin nesnesi olacak ise hangi durumlarla karşılaşırız şimdi onu inceleyelim.
fiillerin mastar halleri o eylemlerin adıdır. O halde, mastar halindeki fiiller aslında birer isimdir. Dolayısıyla mastar halindeki fiiller de tıpkı gerçek nesneler gibi sadece sonlarına "r" eki alırlar...
sımace yepl'ınıR eywe guğus= сымаджэ еплъыныР leуэ гугъущ = hasta bakmak çok zordur. (doğu)
sımace yepl'ınıR bow kinı. = сымаджэ еплъыныР боу къины.= hasta bakmak çok zordur. (batı)
hasta bakmak kelime grubu mastar halindeki fiil olduğu için aslında bir isimdir ve herhangi bir değişikliğe gerek olmadan "r" eki alabilir.
Fakat çekime girmiş bir fiil, isim olmadığı için bu tip fiillerin sonuna "r" veya "m" eki getiremezsiniz. Bu eklerin sadece ve sadece isim olan kelimelerin sonuna getirilebileceğini unutmayınız.
İşte bu tip fiilleri önce "İSİMLEŞTİRMEK" gerekir ki sonuna "r" veya "m" belirginleştirme ekleri getirilebilsin... Bu isimleştirme eki ise, "ZER-ZERI" şeklinde fiilin önüne getirilir.
Yani bu eki getirerek fiilleri isimleştirmiş oluyoruz. Buna isterseniz İSİM FİİL diyelim. Türkçede öyle deniliyor...
Önüne "Zerı" ekini almış çekimli bir fiil, artık isim gibi muamele görür ve sonuna "r" veya "m" eki alabilir. Tabi konumuz nesne olduğu için şimdilik sadece "r" eki bizi ilgilendiriyor.
wZERIjeyaR sş'ertekım= уЗЭРЫжэяР сшlэртэкъым = uyuduğunu bilmiyordum.
mıerıse ZERI-p-şxınur pş'ere? = мыlэрысэ ЗЭРЫ-п-шхынуР пщlэрэ? = elma yiyeceğini biliyor musun?
Yukarıdaki örnekleri lütfen detaylı inceleyiniz. ZERI ekinin bir tümleç eki gibi nesne ve özne eklerinin arasına girdiğini rahatlıkla görebilirisiniz.... geçişsiz fiillerde nesnel özne ekinden sonra, geçişli fiillerde ise özne ekinden önce ZERI eki geldiğini fark ediniz.
Aynı şekilde Türkçede "olmak" fiili ile ifade edilen "güzel olmak", "küçük olmak" gibi sıfatların ve "öğrenci olmak", "Adiğe olmak" gibi fiiller için de aynı durum geçerlidir. Ancak Türkçedeki gibi "olmak" fiili gibi bir fiile hiç ihtiyaç yoktur.
wzerı Adiğer soş'e = узэры Адыгэр сощIэ = Adiğe olduğunu biliyorum. (doğu)
wzerı Adiğer seş'e = узэры Адыгэр сэшIэ = Adiğe olduğunu biliyorum. (batı)
wzerısımacer soş'e = узэрысымаджэр сощlэ = Adiğe olduğunu biliyorum. (doğu)
wzerısımacer seş'e = узэрысымаджэр сэшlэ = Adiğe olduğunu biliyorum. (batı)
Özel adlara gelen ön ekin ayrı yazıldığını da anti parantez belirtelim....
Hadi özetleyelim...
1.Cümlenin nesnesi ve nesnel öznesi sonuna "r" eki alır.
2.Eğer cümlenin nesnesi olan kelime somut veya soyut bir nesne veya mastar halindeki bir fiil ise sadece sonuna "r" eki gelir.
3. Ancak cümlenin nesnesi olan kelime çekimli bir fiil ise, fiil önüne "zer-zerı" eklerinden birini alarak önce isimleştirildikten sonra kelimenin sonuna "r" eki getirilir.
4. sıfat olan kelimeler cümlenin nesnesi olduğunda da kelimenin önüne "zer-zerı" eki getirilerek sıfat isimleştirildikten sonra sonuna "r" eki getirilir.
Yeterince açıklayıcı olduysam rahatlıkla uyuyabilirim. İyi geceler...
