Zaman ekleri açısından fiil gruplarının hiç bir önemi yoktur. Bütün gruplardaki bütün fiillere gelen zaman ekleri aynıdır. Ancak zamanlar konusunda da önemli bir ayrım var ki, o da diyalektler arasındaki zaman eki farkı. Şöyle ki:
Temelde Çerkesçe Doğu (keberdey,besleney) ve Batı (diğer bütün boylar) diyalekti olmak üzere iki diyalektkten oluşur. Zaman eklerinin kullanılışları ve yapıları anlamında bu iki diyalekt arasında yok denecek kadar az farklar vardır. Ancak eklerin kendileri farklıdır. Dolayısıyla her zaman eki verildiğinde doğu ve batı şeklinde ayrı ayrı verilecektir.
Lafı yeterince uzattım. Önce liste halinde zaman eklerini verelim. Sonra örnekleyelim ve üzerinde konuşalım.
Diyalekt şimdiki zaman gelecek zaman geçmiş zaman geniş zaman
şmdk şmdk hik. glck glck hik gçmş gçmş hik. geniş gen. hik.
Doğu (kb) o+fiil fiil+rt fiil+n+us fiil+n+ut fiil+as fiil+at fiil+n+s fiil+n+t
örnek (kb) s o jey sıjeyırt sı jeyı n us sı jeyı n ut sı jey as sı jey at sı jeyı n s sı jeyı n t
Batı e+fiil fiil+ştığ fiil+şt fiil+ştığ fiil+ağ fiil+ğağ fiil+n fiil+nığ
örnet (batı) s e çiye sı çiye ştığ sı çiye şt sı çiye ştığ sı çiy ağ sı çiye ğağ sı çiye n sı çiye nığ
сожэй-сыжэйырт сыжэйынус- сыжэйынут сыжэйас сыжэйат сыжэйынс-сы жэйынт
сэчие-сычиештыгъ сычиешт-сычиештыгъ сычийагъ сычиегъагъ сычиен-сычиеныгъ
AÇIKLAMALAR:
Yukarıdaki tablo her iki diyalektteki olumlu zaman çekimlerini gösterir. Eklerin kullanıldıkları yerlere ve kullanılış şekillerine dikkat ederseniz diyalektler arasında temelde hiç bir fark olmadığını, sadece eklerin seslerinin değiştiğini görürsünüz.
Zamanları 4 temel grupta inceliyoruz. Her grubun bir de geçmişte yapılmış hali var. Adına hikaye dersiniz. Geçmiş dersiniz veya başka şekilde adlandırırısınız. Bence bunun öğrenme açısından hiç bir önemi yok. Daha iyi adlandırmalar yapılabilir. Zaten dersler Türkçe olarak anlatıldığı için bunun pek bir önemi yok. Çerkesçe adlandırılmaları ise şimdilik bizim konumuz değil. Aslında aynı sınıflandırma mantığı Türkçede de var. Bakınız.
şimdiki zaman çalış ı yor u m= s o laje() = s e laje ( с о лажьэ = с э лажэ)
şimdiki zaman hikayesi çalış ı yor du m= sı laje r t = sı leje şt ı ğ ( сы лажъьэ р т = сы лэжэ шт ы гъ)
gelecek zaman çalış acağ ı m= sı leje n u s = sı leje şt (сы лэжьэ н lу с = сы лэжэ шт)
gelecek zaman hikayesi çalış acak tı m= sı leje n u t = sı leje şt ı ğ ( сы лэжьэ н у т = сы лэжэ шт ы гъ)
geçmiş zaman çalış tım = sı leje a s = sı leje ağ ( сы лэжъэ а щ = сы лэжэ а гъ)
geçmiş zaman hikayesi çalış mış tım = sı lej a t =sı leje ğ a ğ (сы лэжь а т =сы лэжэ гъ а гъ)
geniş zaman çalış ı r ı m= sı leje n s = sı leje n (сы лэжьэ н с = сы лэжэ н)
geniş zaman hikayesi çalış ı r dı m= sı leje n t = sı leje n ı ğ (сы лэжьэ н т = сы лэжэ н ы гъ)
Hem Türkçe hem de Çerkesçelerde farklı görevdeki ekler ayrı yazılmıştır. Zaman ekleri ise renkli yazılmıştır.
Türkçede belli bir zaman formatındaki fiiller bazen başka zamanlar için kullanılır. Aynı durum Çerkesçede de vardır. Zaman formatı ile anlam itibariyle zaman kavramlarını karıştırmamak gerekir. Bizim burada işlediğimiz formattır. Örnekleyelim.
Türkçede "Yarın Ankara'ya gidiyorum" cümlesinin yüklemi şimdiki zaman eki almış iken, cümlede kastedilen anlam gelecek zamandır. Yani format şimdiki zaman olduğu halde anlam gelecek zamandır. Biz bu çalışmada anlam temelinde değil format temelinde inceleme yapmaktayız.
1.şimdiki zaman ekinin fiilin önüne (o veya e), diğer eklerin fiilin sonuna geldiğine dikkat ediniz.
2.geçmiş zaman eki kaberdeycede "a", batı diyalektinde ise "ığ,ağ," şeklindedir.
3.gelecek zaman eki kaberdeycede u, batı diyalektinde ise şt şeklindedir.
4.geniş zamanda ek yoktur. Fiilin mastar halde kullanılmasıdır. Ayrıca geniş zaman Türkçedeki anlamından biraz farklıdır. Belki geniş zaman ifadesi bile yanlış bir ifadedir. Daha sonra irdeleriz.
5.Fiil kökü lejen olmasına rağmen şimdiki zaman çekiminde laje şeklinde ilk sesli harfin "a" ya dönüştüğüne dikkat ediniz. Çok heceli fiillerde sondan bir önceki hecedeki sesli, eğer "e" ise "a" ya dönüşür. Ancak sebebine fazla takılmayınız. Fonetik olayı....
6.Temelde aynı olsa da her diyalektin zaman ekleri konusunda söyleyecek o kadar çok şey var ki....Ancak bütün bunları burada anlatarak kafa karıştırmak istemiyorum. Çok ilerde fantazi olsun diye yazarım belki... Şimdilik tabloları incelemeniz ve kullanılışlarını kavramanız yeterli olacaktır.
7.Keberdeycede s= щ eki cümlenin yükleminin sonuna gelen bir ektir. Cümleye kattığı anlam ise, Türkçe anlamıyla "dır" dır. İngilizcede "am,is,are" yardımcı fiillerinin karşılığıdır. Bu ek, bazı kaynaklarda bu şekliyle anlatılmasa da, doğrusu böyledir. Tabi zamanların geçmiş şekilleri olan "hikaye" versiyonlarında bu ek yerine T kullanılır. Batı diyalektinde bu ek bulunmaz. Kaberdeycedeki s eki ve batı diyalektindeki karşılığı konusunu ayrı bir yazı konusu olarak ele almayı düşünüyorum. Bu ek Türkiyede sözlü olarak s şeklinde kullanılıyorken Anavatanda ve yazılı olarak daha kalın bir s sesi veren щ şeklinde kullanılmaktadır.
Fiil çekimleri:
1. olumlu
2. olumsuz
3. olumlu soru
4. olumsuz soru
şeklinde çekilir. Şimdi de aşağıda bu şekilde çekim örneğini tablo şeklinde görelim.
olumlu olumsuz olumlu soru olumsuz soru
kaberdey sışx a s sışx a kım sışx a? sışx a ke?
batı sışxığ sışxığ ep sışxığ e sışxığ eb e
olumlu olumsuz olumlu soru olumsuz soru
kb сышх а щ сышх а къым сышх а? сышх а къэ?
batı сышхыгъ сышхыгъ lэп сышхыгъ э? сышхыгъ эб э?
olumsuzluk soru olumsuz soru
kb ım/kım ş ekinin kaldırılması e/ke
ым/къым ш ekinin kaldırılması э/къэ
batı ep a ebe
эп а эбэ
Evet bu ders te bu kadar. Şu an son aşamasına geldiğim bir bilgisayar programını paylaşacağım sizinle. Bu program mastar halinde Çerkesçesini ve Türkçesini verdiğiniz fiili tüm zamanlarda ve tüm formlarda çekimlerini dosyaya yazan bir program olacak. Programda ister latin harflerle ister kiril harfle giriş yapabilip sonuçlar alabileceksiniz. Bir sonraki yazıda bu proğramın kullanılması ile ilgili bilgiler vereceğim. SAYGILAR...
