ÖZET

En son derste yönelme ve ayrılma fiillerini anlatmıştım. Ayrılma fiillerinin sadece iki adet olduğunu söyleyerek parantez içinde kırmızı ünlem işaretleri koyarak kendimce buraya bir yer işareti koydum. Sebebini merak eden var mı bilmiyorum. Biraz da bilinçli olarak eksik bilgi vermiştim açıkçası. Belki itiraz eden olur diye umarak. Olmadı. Sağlık olsun. Bir itiraz girişimi oldu ama, bu konuda mı henüz bilmiyorum.
Aslına bakarsanız ortada bir hata yok. Eksik bilgi var. Şöyleki:



qın ve xın kök fiillerinin anlamları ayrılmak ve ayırmaktır. Gerçek anlamda ayrılma anlamları içeren fiiller gerçekten de bu ikisidir. Bu fiiller önceki yazımda da örneklediğim gibi yönelme fiillerinin sonuna gelerek, fiillere ayrılma anlamı da katarlar.

Ancak başka ayrılma fiilleri de vardır. Diğer ayrılma fiilleri, yönelme fiillerinin sonundaki sesli harfin (e-ı)değişmesiyle  ayrılma anlamları kazanırlar.(daha önceki bir yazıda pĺen-pĺın ses değişimine şimdilik takılmayın demiştim.) Ancak bu fiiller qın ve xın gibi başka fiillerin sonuna gelerek ayrılma anlamı katamazlar.

Bu tür fiilleri öğrenirken hep söylediğim gibi sadece anlamını öğrenmek yetmez. Hangi ekleri alabildiğini hangi anlam genişlemelerine uğradığını da öğrenmek gerekir.

yi -źEn = içine atmak                        yi-źIn= içinden atmak
ye-uEn= bir şeye söylemek                  un = bir yerden ses çıkmak
şEn = bir yere götürmek                      şIn = bir yerden götürmek


. Çerkesçenin fonetik özellikleri işlenirken bu (e-ı) ses değişimlerine değinilecek. Ancak şimdilik bilinmesi gereken şudur. Sayıları çok olmayan yönelme durumundaki bazı fiillerin son seslisi e den ı ya dönüşerek, ayrılma fiili oluşur.


Ayrıca tam da bu konuda Doğu diyalekti ile Batı diyalekti arasında bazı farklar oluşuyor. Kafa karıştırıcı olmaması için geçiyorum. Fazla takılmamak lazım. Açıkçası biraz karışık. Biraz detay....

Ancak daha detaylı bilgi almak isteyenler için Muammer ERDOĞAN'ın İzmir 2013 basımı. Adiğece dilbilgisi-2 adlı kitabı sayfa 89-127 de açıklamalar mevcut.(Değerli büyüğümüzün, çok değerli bir çalışması. Tıpkı bu yazıların eleştirilmeye ihtiyacı olduğunu düşündüğüm gibi, büyüğümüzün hoşgörüsüne sığınarak eleştiriye ihtiyaç duyan bölümlerinin olduğunu vurgulamalıyım. Eleştiri bizim göremediklerimizi bize gösterir düşüncesindeyim. Her halikarda el altında bulundurulması gereken, önemli bir eser. Kitabı bana ulaştıran Ardan Bey'e çok teşekkür ediyorum. Ben kendi adıma, 1. kitaptan son derece faydalandım. 2. basım çok daha kapsamlı olmuş. Ellerinize sağlık Muammer ERDOĞAN)

Bu güne kadar yaptığımız çalışmaların kısa bir özeti aşağıdadır. Lütfen Çerkesçe öğrenme amacında olan arkadaşlar maddeleri incelesinler.


1. 10 adet konum bildiren ön ek (tümleç eki) görevlerini anladınız mı?
2. 3 adet durum bildiren son ek (ĺ,s,t) görevlerini anladınız mı?
3. 4 adet kök fiilin anlamlarını ve kullanılışlarını anladınız mı? (qın, xın, hen, l'hen)
4. 10 adet konum bildiren ön ekler ve 4 adet kök fiille oluşturulan fiilleri kavradınız mı?
5. Geçişli - geçişsiz fiil kavramını iyi anladınız mı?
6. Vektörel- vektörel olmayan fiil kavramını iyi anladınız mı?
7. NESNEL ÖZNE kavramını ve hangi fiillerde kullanıldığını kavradınız mı?
8. Fiil gruplarını ve bu gruplara gelen ön eklerin sıralamasını gösteren çekim kalıplarını öğrendiniz mi?
9. Kı ekinin görevini ve kullanıldığı yerleri anladınız mı?
10.Cümledeki nesne, nesnel özne, gerçek özne ve tümleçlere gelen ekleri (r-m) kavradınız mı?
11.Bulunma, yönelme ve ayrılma fiillerini ve bu fiillere gelen eklerin görevlerini kavradınız mı?
12.Şahsiyete ve varlığa yönelmenin anlamını kavradınız mı?
13. Nesne, özne ve tümleç şahıs zamirlerini ve fiile ek olarak giren şahıs eklerini öğrendiniz mi?


Kısaca her bir maddeyi hatırlayalım.

1. u,yi, xe, de, te, go, ko, pı, ş`e, şı ekleri bir varlığın önü arkası üstü gibi konumları bildirir. Söz konusu varlık 1. ve 2. tekil ya da çoğul şahıs değilse cümlede ayrı bir kelime olarak bulunur ve "m" eki alır. Bu varlık cümlenin tümlecidir.

 mıereser eneM  kı-TÉ-s-xas =мыlэрысэр lэнэМ  къыТЕсхащ=elmayı masanın üstünDEN aldım.

2. ĺ=лъ= yatay durumm     s=c=oturur durum     t=т=dik durum
1. maddedeki 10 ön eki bu üç durum ekinin önüne getirdiğimizde 30 adet statik fiil oluşur. Bulunma durumunda olan fiillerdir. Bir varlığın bir yerde var olduğunu gösterir.

3. qın=кlын,   xın=хын,   hen=хьэн,   ĺhen=лъхьэн
Başka kök fiiller de vardır. Ancak en bariz örnekler bunlardır. Aslında aynı eylemin 4 fiil grubundaki halleridir. Tümleç eklerinin sonuna gelerek gerçek fiiller oluştururlar. 1. grup fiillerin sonuna gelerek o fiillere hareket kazandırırlar.

4. konum ön ekleri fiillerin önüne gelerek cümlenin tümleci olan kelimenin konumunu da bildirirler.

5. Geçişli fiil:  Bir nesne üzerinde yapılan, o nesneyi etkileyen fiillerdir.
    Geçişsiz fiil:Bir nesne üzerinde yapılamayan, öznenin kendisini etkileyen, başka nesneyi etkilemeyen fiillerdir.  uyumak, gelmek, çalışmak, çıkmak gibi...

6. Vektörel fiil: Bir varlığa, yere , kişiye yönelebilen, başlangıç ve bitiş noktası bulunan dil bilimi anlamında hareket anlamı içeren fiillerdir. Yewen, yetın,  Yönelme ve ayrılma fiilleri olarak iki grupta incelenir.
   Vektörel olmayan fiil: Hereket anlamı içermeyen, herhangi bir yere yönelmemiş eylemlerdir. şxın,

7. Geçişsiz fiiller öznenin kendi üzerine etki eden fiillerdir. Özne, hem nesne hem de özne durumunda olduğu için bu tip fiillerin öznesi, nesne ekiyle temsil edilir. Yapı itibariyle nesne, anlam itibariyle özne olan bu kelimelere NESNEL ÖZNE denir.

8. Alabildikleri ekler açısından değerlendirildiğine dört fiil grubu oluşmaktadır.
   1. geçişsiz vektörel olmayan fiiller;    nesne                     +fiil
   2. geçişsiz vektörel fiiller :                nesne+tümleç          +fiil
   3. geçişli vektörel olmayan fiil:          nesne            +özne+fiil
   4. geçişli vektörel fiil                        nesne+tümleç+özne+fiil

9. Kı eki aslında en basit ek olmasına rağmen Türkçe ve diğer dillerde karşılığı olmayan bir durum olduğundan ben anlatmakta zorlanıyorum. Galiba Çerkesçe bilmeyenler de anlamakta zorlanıyordur. Bir daha deneyeceğim anlatmayı. 1. ve 2. şahıslar tümleç durumunda iseler, 3. şahıslar da sözü söyleyen olarak bizim yanımızda iseler (3. şahıslar belirgin şahıs olmadığından bir yer, bir gerçek kişi veya bir varlık 3. şahıs olabilir) kı eki kullanılır. Tümleç eki olarak Türkçe karşılıklarını yazarsak daha anlaşılır olacak.

bana/benden =kıs                      benim üstüme =kısté                        benim için=kısxo
sana/senden =kıp/we                  senin üstüne  =kıpté                         senin için =kıpxo
ona / ondan =ye                        onun üstüne =       té                         onun için =     xo
buna /bundan=kı                       bunun üstüne  =kıté                          bunun için=kı  xo
buraya          =ke                  
bize/bizden  =kıt                       bizim üstümüze=kıtté                        bizim için = kıtxo
size /sizden  =kıf                        sizin üstünüze = kıfté                        sizin için =  kıfxo
onlara/dan  =   ya                       onların üstüne= yaté                        onlar için = yaxo
bunlara/dan = kıya                    bunların üstüne=katé                        bunlar için= kaxo

Listeye bakınca kı ekinin kullanılmadığı çok az yer var gözüküyor. Ancak 3. şahısların belirgin olmayan şahıs olduğunu, yer, varlık ve kişi olabileceği düşünüldüğünde günlük konuşmalarda kı ekinin kullanılmadığı fiiller de oldukça fazladır.

10. Cümlenin ögesi olan Nesnel özne ve belirgin nesneler "r", gerçek özne ve tümleçler "m" eki alır.

11. Vektörel olmayan fiillerin tümleci, işin yapıldığı yeri gösterir. Bu fiillerin yüklem durumunda olduğu cümlelerde eğer tümleç olan bir kelime varsa fiil "şı" ön ekini alır.
                              wneM sı-ṩI-jeyas

  Vektörel fiiller ise yönelme ve ayrılma fiilleridir. Çerkesçede vektörel fiiller yönelme durumundadırlar. Qın ve xın fiilleri ise ayrılma fiilleridir.

12. Çerkesçede varlığa yönelme durumları, şahsiyete  ve varlığa,yere şeklinde değerlendirilir. şahsiyete yönelme eki xo, varlığa,yere yönelme eki ise ye dir.

13. şahıs zamiri şahısların yerine kullanılan kelimelerdir. Cümlede ayrı birer kelime olarak bulunurlar. se,we, ar/abı,de,fe,axer/axem/abıxem
   Şahıs ekleri ise fiillerin önüne gelen ve şahısları refere eden eklerdir. nesne, tümleç ve özne şahıs ekleri ayrı ayrıdır. 1. şahıs için Nesne şahıs eki sı, tümleç şahıs eki s/z , özne şahıs eki s/z

Bundan sonra zamanlar konusuna girmeyi düşünüyorum. Saygılar...