Geçen dersimizde bulunma durumu eki olan "şı=щы" ekinin kullanılışını anlatmıştım. Soruma cevap veren olmadı. Cevap: vektörel olmayan fiillere getirilebilir olacaktı. Aynı derste özne ve nesnelerin eki olan "r=р" ekini de görmüştük. Geriye yönelme ve ayrılma durumları kalmıştı. Şimdiki konumuz da bunlardır.
Anlaşılır kılmak adına tekrarlayalım. cümledeki nesne ve nesnel özne olan kelimeler "r=р" eki alır. Gerçek özne ve tümleçler ise "m=м" eki alırlar. geçen derslerimizde r ekini, gerçek öznenin m eki almasını ve bulunma durumundaki fiillerde tümlece m=м eki fiile ise şı=щы ön eki getirildiğini işlemiştik. Bu dersimizde ise yönelme ve ayrılma durumundaki fiilleri ve fiillere getirilen ekleri öğrenmeye çalışacağız.
Vektörel olmayan fiil: Başlangıç ve bitiş noktası olmayan durağan fiillerdir. Bu fiiller aynı yerDE başlayıp, aynı yerDE biterler. Daha önceki dersimizde anlattığım "şı" eki de bu tip fiillerde söz konusu olan yeri refere eder. Statik fiilli cümleler de bu gruptadır.
Vektörel fiil: başlangıç ve bitiş noktası farklı olan fiillerdir. Eylem bir noktadan başlar ve başka bir noktaya doğru ilerler o noktada son bulur. Bu tür fiillerde eylemin başlangıç noktasınin neresi olduğunu tespit etmek çok önemlidir.Kafa karıştırmamak için etken ettirgen oldurgan konusuna girmeyeyim. Ancak şu bilinmelidir ki, vektörel eylemin başlangıç noktası öznenin, nesnenin yada tümlecin bulunduğu yer olabilir.
Yönelme fiili:eylemin bitiş noktasının tümleç olduğu fiillerdir.
Ayrılma fiilli: eylemin başlangıç noktasının tümleç olduğu fiillerdir.
Türkçede fiillerin yönelme veya ayrılma olma durumunun bir önemi yoktur. Çünkü tümlece getirilen eklerle tümlecin başlangıç noktası mı (den eki) yoksa bitiş noktası mı (e eki) olduğunu belirtebiliyorsunuz. Dolayısıyla Türkçede bir fiil, tümlecin aldığı eke göre bazen yönelme, bazen de ayrılma fiili haline dönüşebiliyor. Türkçe bu konuda son derece pratik ve dilin imkanları bir çok dilden daha fazla.
evDEN geldim cümlesindeki gelmek fiili ayrılma durumundaki fiilidir. Gelmek eyleminin başlangıç noktası "ev" dir.
evE geldim cümlesindeki geldim fiili ise yönelme durumundaki fiilidir. Gelmek eyleminin bitiş noktası "ev" dir.
Çerkesçede ise tümlecin başlangıç noktası mı, bitiş noktası mı olduğu, fiilin anlamının içerisinde bulunur. Ne tümlece getirilen ekler, ne de fiile getirilen ekler bu durumu değiştiremez. Türkçedeki gibi tümlece eklenecek eklerle fiilin anlamını değiştiremezsiniz.
Çerkesçede "qon=кlуэн" gitmek veya "keqon=къэкlуэн" gelmek fiillerini kullanarak evden geldiğinizi söyleyemezsiniz. Mutlaka evden çıktığınızı belirtmek zorundasınız. İki cümle kurmak zorundasınız. "Evden çıktım. buraya geldim." "wnem sıkiqiri sıkeqoas=унэм сыкъикlири сыкъэкlуащ"
qon=кlуэн = gitmek (vektörel geçişsiz fiil. qon fiili hem vektörel, hem de vekt. olmayan durumu aynıdır.)
wnem sı qoas= унэм сыкlуащ=evE gittim. (şu anda evde değilim.) (yönelme fiili)
wnem sı ke-qoas=унэм сыкъэкlуащ=evE geldim.(şu anda evdeyim.) (yönelme fiili)
hın=хьын = bir şeyi bir yere götürmek, taşımak (vektörel geçişli fiil)
wnem s-has= унэм схьащ=evE götürdümm. (şu anda evde değilim.) (yönelme fiili)
wnem ke-s-has= унэм къэсхьащ=evE getirdim.(şu anda evdeyim.) (yönelme fiili)
Yönelme eylemleri bir yere doğru yapılan eylemlerdir. Yerden kasıt kişi, varlık, bir konum olabilir. Ayrılma eylemleri ise bir yerden uzaklaşmayı anlatan eylemlerdir. Eylemin bir yerDEN uzaklaşma eylemi olması, "bu tarafa" doğru yapıldığı anlamına gelmez.
Yukarıdaki son cümle kilit cümledir. Lütfen "kı" ekinin görevi ile ayrılma eylemlerini karıştırmayalım.
Kı eki hem yönelme hem de ayrılma eylemlerininde konuşmacının bulunduğu yeri gösterir. Hepsi bu. Kı ekinin başka da hiç bir görevi yoktur. Ne edilgenlik yapar. Ne ismin de veya den halinin karşılığıdır. Ne de başka bir görevi vardır. Tek görevi "burayı","bu tarafı" refere etmektir. Bir eylemin "bu tarafa" doğru yönelmiş olması da onun ayrılma eylemi olduğunu göstermez.
Size bir kötü, bir de iyi haberim var. önce kötü olan.
Çerkesçe bir fiili öğrenmek için sadece anlamını öğrenmek yetmez. Onun yönelme fiili mi yoksa ayrılma fiili mi olduğunu da ezberlemelisiniz. İşimiz zor gibi görünüyor değil mi? Şimdi de iyi haber...
Çerkesçede ayrılma fiili (başlangıç noktası tümleç olan) sadece iki tanedir.(!!!!!) qın=кlын ayrılmak, xın=хын=ayırmak. Biri geçişli diğeri geçişsiz. Diğer bütün vektörel fiiller yönelme (bitiş noktası tümleç olan) fiilidir. Ancak ayrılma fiillerinin iki tane olması sizi yanıltmasın bu fiilleri kullanarak tahmin edemeyeceğiniz kadar çok fiil üretilir.
qın=кlын ve xın = хын fiillerinin "yönelme" versiyonları ise hen = хьэн ve ĺhen = лъхьэнdır. Konum bildiren ekleri fiillerin önüne getirdiğimiz dersimizde bu fiillerin dördünü de görmüştük. Hepsini inceleyelim.
geçişsiz yönelme fiili=hen =хьэн
geçişsiz ayrılma fiili = qın = кlын
geçişli yönelme fiili = l'hen = лъхьэн
geçişli ayrılma fiili = xın = хын
qın=кlын ve xın = хын fiillerinin "yönelme" versiyonları ise hen = хьэн ve ĺhen = лъхьэнdır. Konum bildiren ekleri fiillerin önüne getirdiğimiz dersimizde bu fiillerin dördünü de görmüştük. Hepsini inceleyelim.
geçişsiz yönelme fiili=hen =хьэн
geçişsiz ayrılma fiili = qın = кlын
geçişli yönelme fiili = l'hen = лъхьэн
geçişli ayrılma fiili = xın = хын
hen = хьэн= dahil olmak (geçişsiz yönelme eylemi)
yi-hen = ихьэн=içinE girmek
wnem yi-has = унэм ихьащ=o, evin içinE girdi. (sözü söyleyen evin dışında)
wnem kı-yi-has = унэм къихьащ=o, evin içinE bu tarafa doğru girdi. (sözü söyleyen evin içinde)
ĺhen = лъхьэн=dahil etmek (geçişli yönelme eylemi)
yi ĺhen = илъхьэн=içine dahil etmek, içine koymak
kı- yi-p-ĺhas = къыиплъхьащ =sen,içine koydun, (sözü söyleyen içinde)
anem kı- té-s-ĺhas = Iэнэм къытеслъхьащ= ben üstüne koydum. (masa burada)
qın=кlын = ayrılmak, çıkmak (geçişsiz ayrılma eylemi)
yi-qın=икlын=içinDEN çıkmak
wnem yi-qas=унэм икlащ =o, evin içinDEN çıktı. (sözü söyleyen evin içinde)
wnem kı- yi-qas=унэм къикlащ =o, evin içinDEN bu tarafa doğru çıktı. (sözü söyleyen evin dışında)
xın = хын=bir şeyi çıkarmak(geçişli ayrılma eylemi)
xe-s-xas = хэсхащ=bir şeyi bir çokluğun içinDEN ayırdım.Ama eylemi bu tarafa doğru yapmadım. sadece ayırdım. yani seçtim. Sadece hangisi olduğuna karar verdim. Ze xe xın fiili işitmek anlamına gelir. Aynı fiildir. Çevremizde bir sürü ses vardır. Ancak biz o seslerin içinden seçtiklerimizi işitiriz. Ze eki ilerde işlenecek. O zaman daha iyi anlaşılır.
kı-xe-s-xas = къыхэсхащ=bir şeyi bir çokluğun içinDEN bu tarafa doğru ayırdım. Yani seçtim ve aldım.
örnekler incelendiğinde "kı=къы" ekinin yönelme veya ayrılma fiillerini değiştirmediği net olarak görülür.
Peki Çerkesçede yönelme eylemlerinin çokluğu karşısında nasıl olur da sadece iki tane ayrılma fiili bulunabilir? Tabiki bu sorunun cevabı "kı=къы" ekinin varlığıdır. Her ne kadar "kı=къы" eki fiillerin yönelme, ayrılma durumlarını etkilemiyorsa da, bu ekin varlığından dolayı ve Çerkesçedeki fiil oluşturma mantığı gereği daha fazla ayrılma fiiline gerek olmadan sorunsuz halledilebiliyor.
Ayrılma durumundaki bu iki kök fiil tek başlarına anlamsızdırlar. Ancak ve ancak önlerinde konum bildiren bir ek veya bir fiil olduğunda anlam kazanırlar. Konum bildiren bir ek varsa o kunumdan uzaklaşma anlamı içerirken, yönelme fiillerinin sonuna eklendiklerinde durum biraz farklıdır. Her iki durumu da inceleyemeliyiz.
Ayrılma fiillerinin, konum ön eklerinin sonuna gelme durumu:
yi-qın = икlын =içinDEN çıkmak
xe-qın = хэкlын = aralarınDAN çıkmak
de-qın =дэкlын = arasınDAN çıkmak, yerleşim yerinDEN çıkmak
ke-qın=къэкlын = Bu tarafa doğru çıkmak. Bitki, ağaç vb.
u-qın=Iукlын = ÖnünDEN ayrılmak
yi-xın=yixın = içinDEN çıkarmak
de-xın=дэхын = araDAN çıkarmak
u-xın=lухын = önünDEN ayırmak, açmak
yukardaki kelimeler tam birer fiildir. Hepsi de ayrılma fiilidir. Biliyorsunuz bu şekilde 10x2= 20 fiil oluşur. Ancak henüz size anlatmadığım başka konum ekleri de vardır. Onlarla da yeni fiiller oluşturulur. Bu şekilde tümleç ekleriyle oluşturulmuş bütün ayrılma fiilleri sadece bir noktayı refere ederler. O da eylemin başlangıç noktasıdır. Eylemin başlangıç noktası ise cümlede ayrı bir kelime olarak bulunabilen tümlecin konum ekleriyle belirtilen yeridir.
wunem sı-u-qas= унэм сыIукlащ=evin önünDEN ayrıldım.
enem kı-té-p-xas=lэнэм къытепхащ= masanın üzerinDEN onu ayırdın.
örnekler çoğaltılabilir.
Birisinin elinDEN bir şeyi aldığınızı yani ayırdığınızı ifade edecekseniz "kıisxas=къыlисхащ" dersiniz. İnceleyelim.
e=lэ Çerkesçede el anlamındadır. Bir tümleç eki olarak kullanıldığında elinde bulundurmak, sahip olmak anlamlarına gelir.
qın = кlын=ayrılmak
yi qın = икlын = içinden çıkmak
wı yi qas = уикlащ=sen, içinden çıktın
kı yi qın = къикlын = içinden bu tarafa doğru çıkmak
wı kı yi qas = укъикlащ=sen içinden bu tarafa doğru çıktın.(ben senin yanındayım)
wı kı yi yi ğeqas= укъыригъэкlащ= o seni, evin içinden çıkarttı.(yi+yi=ri, sonraki konu)
kı-p-e-ş'e-qas = къыпlэщIэкlащ=senin elinden çıktı.
xın = хын=bir şeyi ayrımak
yi xın = ихын=bir şeyi, bir şeyin içinden ayırmak (yi 10 konum ön ekinden biri)
kı yi xın = къихын=bir şeyi, bir şeyin içinden bu tarafa doğru ayırmak
kı yi p xas = къипхaщ=bir şeyi, bir şeyin içinden bu tarafa doğru sen ayırdın.(ben senin yanındayım)
kı e yi p xas = къыlипхaщ=bir şeyi, onun elinin içinden bu tarafa doğru sen ayırdın
Kıs e yi p xas = къызIипхащ=bir şeyi, benim elimin içinden bu tarafa doğru sen ayırdın. (e+yi=i, sonraki konu)
kı e yi p xas =къыlипхащ=sen onun elinden aldın. ye p-tığ = ептыгъ=sen ona verdin
kı e yi s xas = къыlисхащ=ben onun elinden aldım. ye-s-tığ = естыгъ=ben ona verdim
kıs e yi p xas = къызlипхащ=sen benim elimden aldın kı-ze-p-tığ= къызэптыгъ=sen bana verdin
kıp e yi s xas = къыпlисхащ=ben senin elinden aldım. we-s-tığ=уэстыгъ=ben sana verdim.
kı e yi yi xas = къыlырихащ=o onun elinden aldı. ye-yi-tığ=иритыгъ=o ona verdi.
Tekrarlamakta fayda var. Gerçek anlamda ayrılma fiilleri, tümleç eklerine qın ve xın fiillerinin eklenmesiyle oluşan bu fiillerdir. Bu fiillerdeki tümleç, eylemin başlama noktasını gösterir. Eylemin bitiş noktası ise öznedir. Bu konuda söylenecek daha fazla söz kafa karıştırır diye korkuyor ve susuyorum.
Ayrılma fiillerinin, yönelme fiillerinin sonuna gelme durumu:
Yönelme eylemlerinde eylemin başlangıç noktası özne veya nesnedir. Bu tür cümlelerdeki tümleç, eylemin bitiş noktasını gösterir.
Ancak yönelme fiillerinin sonuna ayrılma fiilleri de eklendiğinde fiil artık ayrılma anlamını da kazanır. Dikkat ediniz. Vektörel fiilin sonuna bu ekler geldiğinde fiil ayrılma fiiline dönüşmez. Yönelme anlamını koruyarak, ayrılma anlamını da kazanır. Bir yere yönelip tekrar uzaklaşmak gibi bir anlam içerirler.
qon= gitmek, yol almak
qın = ayrılmak, çıkmak
ye-qo-qın =екlуэкlын fiilinde hem yönelme eki olan ye=e, hem de ayrılma eki olan qın=кlын var. Peki bir fiil hem yönelme hem ayrılma fiili nasıl olabirilir? eğer siz önce tümlece yönelip sonra o tümleçten ayrılırsanız olur. Bu durumda tümleç durumunda bir ev düşünün. Önce eve yöneleceğiz, sonra qon fiilini yapacağız, sonra da evden ayrılacağız. Ama bunları tek bir eylem olarak yapacağız. Çünkü fiil bir tane. Yani gidip evde oturup sonra da çıkmayacağız. Sadece eve yönelerek gideceğiz ve sonra evden ayrılacağız. Geri gelme eylemi de yok. Bunu Türkçede nasıl ifade edersiniz? Siz nasıl ifade ediyorsanız bu fiilin anlamı odur. Evden dolanmak. Ev tarafından dönmek. gelirken eve uğramak. Ev tarafından gelmek
wnem yeqoq = унэм екlуэкl=evDEN dolan
wnemqe yeqoq = lунэмкlэ екlуэкl=ev tarafınDAN dolan
wnemqe yeqoqi keqo= lунэмкlэ екlуэкlи къакlуэ=ev tarafından dolan da gel
pĺen = плъэнbakıyor durumda olmak
ye-pĺe-qın = еплъэкlын=Yukarıdaki mantığın aynısı. Önce bir tümlece yöneleceğiz. Sonra o tümlece bakacağız. Sonra da ayrılacağız. Yani gözümüzü ayıracağız. Türkçede buna bir bakış atmak mı denir?
t'ısın = тlысын=oturuyor durumda olmak
ye-t'ıse-qın = етlысэкlын=çok kişinin bir tümlecin etrafında sırayla oturması.
enem ye -t'ıse-qa-xes = lэнэм етlысэкlахэщ= sofranın etrafına oturdular.
Tabiki bu kök fiiller her fiilin sonuna gelecek diye bir kural yok. Bu şekilde kullanılan fiil sayısı azdır. Belki bir kaç tane de siz bulursunuz ve yazarsınız!!! Bu tip fiillerde "etraf" tahayyülü vardır. Sebebi açıktır. Bir tümlece yönelme ve ayrılma eylemlerini birlikte yapmak demek, o tümlecin etrafına o işi yapmak demektir. Etrafına oturmak, etrafına bakmak, etrafına yol almak gibi...
Peki yukarıda verilen örneklerde olduğu gibi etraf anlamı içermemesi gereken fiillerde durum nasıl olacak ona bakalım.
Kız pencereDEN bana baktı. cümlesini Çerkesçede nasıl ifade edeceğiz. Bakmak = pĺen = плъэн fiilini vektörel yapmak için önüne ye=e eklediğimizde yönelme eylemi haline dönüşüyor. Cümlenin tümleci olan pencere kelimesine "m" eki getirerek "ḣıgebzır şheğumbjeM yepĺas=хъыджэбзыр шхьэгъумбжэМ еплъащ" dersek kızın pencereyE baktığını ifade etmiş oluruz.
Pencere = şheğumbje=щхьэгъумбжэ tümlecinin sonuna "m" ekini getirdikten sonra "qe=кIэ" ekini de eklersek "pencere tarafı" nı belirtmiş oluruz. Fiilimize de "kı" ekini yapıştırdık mı eylemin bu tarafa doğru yapıldığını belirtmiş oluruz. Oldu mu sana "ḣıgebzır şheğumbjeMQE kızepĺas= хъыджэбзыр щхьэгъумбжэМКlЭ къызэплъащ" = kız pencereden bana baktı. Tabi fiildeki kıze ekini kaldırısanız aynı anlamı vermesi mümkün değil. ḣıgebzır şheğumbjeMQE yepĺas=хъыджэбзыр щхьэгъумбжэМКlЭ еплъащ. Bu kez de kız pencereye taraf baktı olur.
Eğer cümlenin yüklemi bir yönelme eylemi ise, fiilin yöneldiği yeri mutlaka belirtmelisiniz. Yani yönelme eylemlerinde eylemin bitiş noktasını belirtmelisiniz. Siz eylemin başlangıç noktasını da belirtmek istiyorsanız işte başlangıç noktasını bildiren kelimeye "mqe=МКlЭ" ekini eklemelisiniz. Bu durumda cümlede iki tümleç olur. Biri eylemin başlama noktası, diğeri eylemin bitiş yeri. Ayrılma noktası olan tümlecin sonuna "mqe" getirilir. Eylemin yöneldiği tümleç ise ayrı bir kelime olarak cümlede bulunmaz. Bu tarafa, anlamında fiilde kı eki bulunur.
sabiyır wnemqe kısxoqiyas = сабир унэмкlэ къысхуэкlиящ= çocuk ev tarafınDAN bana bağırdı.
Ahmet Ankaramqe İstanbul keqoas.=Ахьмэт Анкъарамкlэ Истанбул къэкlуащ=Ahmet Ankara tarafınDAN İstanbulA geldi.
Aslına bakarsanız mqe eki bu anlamıyla çok kullanılan bir yapı değildir. Mesela ikinci örneği biri ayrılma diğeri yönelme fiili olan iki cümleyle anlatmak daha uygundur. Ahmet Ankara'dan çıktı. İstanbul'a geldi. Ahmet Ankara kiqıri İstanbul keqoas=Ахьмэт Анкъара къикlыри Истанбыл къэкlуaщ.
Konu çok uzun oldu galiba ama önemli bir konu daha anlatmalıyım.
Şimdiye kadar vektörel fiillerle ilgili olarak verdiğimiz konular hep vektörlerin yatay haliydi. Konu vektör olunca akla şu soru gelmeli. Bu vektörlerde hiç dikey vektör yok mudur? Olmaz olur mu tabi ki vardır. Şöyle ki:
Bir işi aşağıdan yukarıya doğru ya da yukarıdan aşağıya doğru yaptığınızda da bunu cümle şeklinde değil de fiil şeklinde tek bir kelime ile ifade edebiliriz. Yapısı ise yukarıdaki son örnekteki gibidir.
fiilin sonuna getirilen x eki aşağıya doğru yapılan bir eylem anlamı çıkar.
ye- xın = ехын= inmek
ye- xo - xın = ехуэхын=aşağıya düşmek (ben yukarıdayım veya aşağıda değilim)
kı-ye-xo - xın = къехуэхын=aşağıya düşmek (ben aşağıdayım)
ye-he- xın = ехьэхын=aşağıya taşıyarak indirmek (hın = taşımak, götürmek)
ye- t'ıse-xın = етlысэхын=aşağıya oturmak, çökmek.
ye- pl'ı-xın = еплъыхын=aşağıya doğru bakmak.
fiilin önüne "de", sonuna "y" eki getirildiğinde aşağıdan yukarıya doğru yapılan eylem anlamı çıkar.
de-qo-yın= дэкlуэйын = aşağıdan yukarıya doğru yol almak. tırmanmak
de-he-yın = дэхьэйын=aşağıdan yukarıya doğru taşımak
de-psel'e-yın = дэпсэлъэйын= aşağıdan yukarıya doğru konuşmak
de-j'e-yın = дэжьэйын=aşağıdan yukarıya doğru taramak
de-pl'e-yın= дэплъэйын=aşağıdan yukarıya doğru bakmak
jıǵıM deqoyas=жыгыM дэкlуэящ= ağacA tırmandı. Bu cümlede tümleç olan kelime jıǵ=жыг=ağaç tır. ağaca tırmandı cümlesinin bir yönelme cümlesi olduğuna dikkat edin. Yani fiilin sonuna gelen ekler yönelme fiilini ayrılma fiiline çevirmemiştir.
Fiiller konusunda söylenecek daha çok söz var. Bir sonraki dersimizde Uzatmamaya çalışarak bir özet yapmak, konuları toparlamak istiyorum. Görüşmek dileğiyle....
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder