NESNE ve ÖZNE

Çerkesçede fiillerin gruplandırılmasını öğrendik sanırım. Fiillerin önüne gelen ekler konusunda genel açıklamalar yapmak istiyorum.

Öncelikle nesne ekleri konusunda bir şeyler söylemek gerekir.

Şahıs zamiri: ismin yerine kullanılan kelimelere zamir denir. se,we, ar/abı, de,fe,axer/axem kelime olarak şahıs zamirleridir.

Şahıs ekleri ise fiile ön ek olarak eklenen nesne, tümleç ve özne ekleridir.

Türkçede özne şahıs eki, nesne şahıs eki, tümleç şahıs eki diye kavramlar yoktur. Sadece şahıs eki denilen bir kavram vardır ki o da özne için olan şahıs ekidir. Çünkü Türkçede fiillere sadece özne şahıs eki eklenir. Çerkesçede her üçü de eklendiğine göre şahıs eklerini ve şahıs zamirlerini ayrı ayrı adlandırmak zorundayız.

Nesne şahıs zamirleri ve şahıs ekleri

Dil bilimi anlamında "NESNE"; adı olan her şey olabilir. Somut bir varlıktan tutun da soyut kavramlara kadar her şey bir cümlenin nesnesi olabilir. Çerkesçede her cümlenin mutlaka bir nesnesi vardır. Çerkesçede Nesnesi olmayan herhangi bir cümle düşünülemez. Bazen cümlede açıkça görülmese de her cümlenin mutlaka bir nesnesi vardır. Geçişsiz fiilli cümlelerdeki nesnel özne de sonuçta bir nesnedir.

Nesneleri iki şekilde incelememiz gerekir. Belirtili ve belirtisiz nesneler.

Belirtili nesne konuşmacı ve konuşmacıyı dinleyen kişiler tarafından hangi nesne olduğu net olarak bilinen nesnelerdir.

"Elma yedim =mıerıse sışxas = мыlэрысэ сышхащ

cümlesinde nesne olan elmanın hangi elma olduğu bilinmemektedir. Her hangi bir elmadır. Veya hangi elma olduğunun bir önemi yoktur. Ancak

"Elmayı yedim =mıerıser sışxas = мыlэрысэр сышхащ

cümlesindeki elma belli bir elmadır. Hangi elma olduğunu konuşmacı da, dinleyici de bilmektedir.

ingilizceden örnek verecek olursak. "an apple" ile "the apple" arasındaki ilişki

Arapçadan örnek verecek olursak. "قلم = kalem" ile "القلم = el kalem" arasındaki ilişki belirtili-belirtisiz nesne ilişkisidir ve Çerkesçe için de son derece önemlidir.

Çerkesçede belirtili olan nesnenin sonuna "r" eki getirilir. Kelime sessiz bir harfle bitiyorsa "ır" şeklinde kaynaştırma harfiyle birlikte eklenir.

                                 mıerıse = мыlэрысэ herhangi bir elma.

                                 mıerıser = мыlэрысэр bilinen belirtilmiş olan, söz konusu olan elma.

                                 kuj= herhangi bir armut

                                 kujır= bilinen, belli bir armut.

Geçişsiz fiilli cümlelerdeki nesnenin durumu;

Daha önce defalarca söylemiştim ama tekrar söylemek zorundayım. Biliyorsunuz Çerkesçede geçişsiz fiillerde gerçek özne eki bulunmaz. Bunun yerine nesne ekleri bulunur. Bunun mantığı ise, uyumak gibi geçişsiz fiillerde uyuyan varlık, uyuma işini yapan varlık olduğu kadar uyuma işinden etkilenen varlıktır. Yani hem öznedir,hem de nesnedir. Türkçe ve diğer dillerde bu varlıklardan nesne olan silinip özne olan kalmışken Çerkesçede tam tersi yapılarak özne silinmiştir. Bu durum cümlenin anlamında herhangi bir değişikliğe yol açmaz.

Yukarıdaki açıklamanın bir sonucu olarak geçişsiz fiilli cümlelerdeki nesne, anlam itibariyle cümlenin öznesidir. Bu durumdaki, özne görevindeki nesnelerin tamamı belirtili nesnedir.

Nesne olan kelime eğer gerçek bir şahıs ise; ben, sen, biz, siz olduğu durumlarda zaten belirtilidir. Bunlara "BELİRGİN ŞAHIS" denilebilir. Dolayısıyla se, we, de, fe şeklindeki şahıs zamirlerinin sonlarına r eki getirilmez.

                                    se sıjeyas = сэ сыжэящ = ben uyudum.

cümlesinde cümlenin öğesi anlamında nesne (nesnel özne) olan se=ben  sonuna "r" eki almamıştır. Almasına gerek yoktur çünkü ben diye bahsettiğim şahıs zaten belirgindir. Aynı şekilde 1. ve 2. şahısların tekil ve çoğulları belirgindir ve "r" eki almazlar. (İlerde anlatılacak ama şimdiden söylemekte yarar var "m" eki de almazlar)

Ancak cümlenin nesnel öznesi olan nesne 3. tekil veya çoğul şahıs ise - Kaberdeycedeki  özel isimler hariç olmak üzere- "r" eki alırlar.  Zaten 3. şahıs zamirlerinde de "r" eki vardır. "ar=o", "axer= onlar"

                                     gur leĵas = гур лэжъащ = araba çalıştı.

                                     axer jeyas =  ахэр жэяхэщ = onlar uyudu.

                                     

                                 

Ayrıca özel isimler de mantık olarak belirtilidirler. Ahmet uyudu dediğinizde Ahmet herhangi bir Ahmet olamaz. Bilinen belirgin bir şahıstan bahsedilmektedir. Kaberdeycede bu mantığın bir sonucu olarak Özel isimler de belirtme eki olan r ekini almazlar. Ancak Batı lehçelerinde özel isimler belirtme eki "r" alırlar.

Kaberdeycede Ahmet jeyas şeklinde kullanılırken Batı lehçelerinde Ahmetır çiyağ şeklinde kullanılmaktadır.

Sonuç olarak, cümlede ayrı bir kelime olan ve cümlenin nesnesi veya nesnel öznesi  durumundaki kelime belirgin bir nesnesye sadece 3. şahıslarda sonuna "r" belirtme ekini alır. 

1. ve 2. şahıslar ister nesnel özne, isterse nesne durumunda olsunlar zaten belirgin oldukları için "r" eki almazlar.

Lütfen aşağıdaki tabloyu inceleyiniz. şahıs zamirleri ile fiildeki nesne şahıs eklerinin kullanımına dikkat ediniz.

3. tekil ve çoğul nesne şahıs zamirlerinin sonundaki "r" harfine  dikkat ediniz. Bu r harfi  belirtme eki olan "r" ekinin ta kendisidir. nesneler kırmızı, tümleçler yeşil, özneler mavi yazılmıştır.

                                                                       

Nesne şahıs zamirleri    Nesne şahıs ekleri

se = сэ = ben                   sı = сы                    

we = уэ = sen                  wı = уы                  

ar = ар = o                       ..........                    

de = дэ = biz                   dı = ды                

fe = фэ = siz                    fı = фы                  

axer = ахэр = onlar         xe= хэ (fiil sonunda)  

   geçişsiz fiil                                            geçişli fiil

 (Nesnel özne)                                            (nesne)                          Türkçesi

se sıleĵas  (ben çalıştım)                          se  we wızğeleĵas              ben seni çalıştırdım

we wıjeyas (sen uyudun)                       we se  sıbğejeyas             sen beni uyuttun.

ar qoas  (o gitti)                                    se ar   zğeqoas                ben onu gönderdim.

de dıkeqoas (biz geldik)                       abı de dıkiğeqoas              o bizi  (buraya)gönderdi

fe fıĺeğuas   (siz gördünüz)                     se fe fızğeĺeğuas                ben sizi gösterdim.

axer keqoaxes (onlar buraya geldiler)   we axer kebğeqoaxes        sen onları gönderdin.

Tabloda geçişsiz fiilli cümleleri dikkatle inceleyiniz. Çerkesçesinde mavi, Türkçesinde kırmızı harf olmadığına dikkat ediniz. Şimdi de aynı tablo üzerinden özneler konusunu işleyelim.

Özne şahıs zamirleri ve özne şahıs ekleri

Nesne şahıs eklerinin sonunda "ı" harfi bulunduğuna lütfen dikkat ediniz. Özne şahıs ekleri ise "ı" harfi bulunmayan şekilleridir denilebilir. Ancak bu şahıs ekleri kendisinden sonra gelen harfin sert sessiz veya yumuşak sessiz olmasına göre değişiklik gösterirler. Her iki durumda da gerçek özne eklerinde kesinlikle "ı" harfi kullanılmamalıdır.

Özne şahıs zamiri                    sert  sessizden önce          yumuşak sessizden önce

se = ben                                                s                                        z

we = sen                                               p                                        b      

abı = o                                                 yi                                        yi

de = biz                                                 t                                        d

fe = siz                                                  f                                         v

axem = onlar                                        ya                                       ya

nesne şahıs zamirleri ile, özne şahıs zamirleri arasında sadece 3. şahıslarda fark olduğunu farkettiniz mi? ar= o, abı şekline; axer = onlar ise axem   şekline döndü.

nesne şahıs ekleri ile, özne şahıs ekleri arasında da ciddi farklar var. Eklerde 3. şahıs ekleri tamamen değişmiş durumda. 1. ve 2. şahıslarda ise sondaki "ı" harfi düşmüş. 2. tekil şahıs eki ise tamamen değişmiş durumda. Ayrıca yumuşak sessizden önce kullanıldıklarında yumuşak harflerle, sert sessizden önce kullanıldıklarında ise sert harflerle gösteriliyor. Türkçedeki "sessiz benzeşmesi" durumu gibi....

Özne şahıs zamiri ve özne şahıs eki konusunda söylenecek başka şeyler yok. Hangi harflerin sert sessiz, hangilerinin yumuşak sessiz olduğu ise ilerde tablo halinde verilecek. Ancak bu ezberlenecek bir konu değildir. Zaten ağızdan çıkışı sırasında kendinizi kasmadan konuşursanız, özne eki değişimi kendiliğinden gerçekleşiyor. Yazı yazarken ise zamanla alışılacak bir konu....

Cümlenin öğesi olan ve gerçek özne durumunda bulunan kelimelerin sonuna ise "m" eki getirilir. Yukarıda "r" eki ile ilgili yapılan açıklamaların tamamı "m" eki için de geçerlidir. Hatırlayalım ve tekrar etmiş olalım.

1. se,we, de, fe şahıs zamirlerinin sonuna "r", "m" eklerini hiç bir zaman gelmez.

2. Kaberdeycede özel isimler her iki eki de almazlar. Batı lehçelerinde her iki eki de alırlar.

3. 3. şahısların özne zamirleri tekil için abı, çoğul için axem dir.

Bir kaç karşılaştırmalı örnek cümle iyi gider!!! mavi yazıların özne, kırmızıların nesne olduğuna dikkat ediniz. Aslında bundan sonra verilecek tüm örneklerde özne zamir ve ekleri mavi ile, nesne zamir ve ekleri kırmızı ile, tümleç zamir ve ekleri ise yeşille gösterilecektir. 

                            geçişsiz fiilli cümle                                      geçişli fiilli cümle

vekt değil:    ar jeyas= o uyudu                                        abı ar yiğejeyas = o onu uyuttu.

vekt değil:    se sılej'as = ben çalıştım                               se we wızğelej'as = ben seni çalıştırdım.

vekt değil:    axer qoas = onlar gittiler                              axem se sı-yağeqoas = onlar beni gönderdiler

en son cümledeki sı-yağeqoas fiilinde sı ile ya birleşerek sa haline dönüşür. Bu konu da ilerde Çerkesçenin fonetik özellikleri anlatılırken işlenecektir. Bu gibi durumlarda hangi ekin hangisi olduğu belli olsun diye ayrı ayrı gösterilecektir.

verilen örnekler vektörel  olmayan fiillerden özellikle seçilmiştir. Tümleç ekleri konusu işlendikten sonra vektörel fiilli cümlelere örnekler verilecektir. Vektörel fiillerin tümleç eki almış fiiller olduğunu hatırlayınız.

Tümleç ekleri konusu ise biraz daha detaylı anlatım isteyen bir konu olduğu için ayrı bir yazı konusu yapılacaktır..

                                                                                                                        SAYGILAR...