Aşağıdaki tablo, ana tablomuzdur. Ancak her sütuna ilk giriş yapan fiillere birer tane örnek verilmiştir. Tabloya giriş yapan fiillerin ekler alarak tablonun diğer sütunlarına ilerleyişleri incelenebilir. Her sütun için bir örnek verilmesi büyük resmi görebilmek içindir.
GEÇİŞSİZ
|
GEÇİŞLİ
|
|||||||
V.
DEĞİL
(nesne+fiil)
|
VEKTÖREL
(nesne+tümleç+fiil)
|
V.
DEĞİL
nesne+özne+fiil
|
VEKTÖREL
(nesne+tümleç+özne+fiil)
|
|||||
şahıs
|
nesne
|
Şahsa
|
nesneye
|
ayrılma
|
Oldurgan
Etken
|
ettirgen
|
oldurgan
Etken
|
ettirgen
|
qon
кlуэн
|
Xo-qon
Хуэкlуэн
|
Xe-qo-ten
Хэкlуэтэн
|
Ye-qo-qin
Екlуэкlин
|
Ğe-qon
ГЪэкlуэн
|
xo-ğe-qon
хуэгъэкlуэн
|
|||
ṫqun
тlкlун
|
Pı-ṫqun
Пы-тlкlун
|
Ğeṫqun
гъэтlкlун
|
Ye-ğeṫqun
е-гъэтlкlун
|
|||||
Xo-gusen
Хо-гусэн
|
Ğegusen
гъэгусэн
|
Xo-ğegusen
Хуэ-гъэгусэн
|
||||||
Ye-źeken
Е-дзэкъэн
|
Ye-ğeźeken
Е-гъэдзэкъэн
|
|||||||
keqın
къэкlын
|
keğeqın
къэгъэкlын
|
|||||||
Theş’ın
ТхьэщIын
|
Ğetheş’ın
ГЪэтхьэщIын
|
Ye-ğetheş’ın
Е-гъэтхьэщIын
|
||||||
Ye-tın
Е-тын
|
Ye-ğetın
Егъэтын
|
|||||||
Geçişsiz fiiller konusunu işlerken aslında
geçişli yani nesne alabilen fiilleri de az çok anlamış durumda olmamız gerekir.
Bu tip fiiller bir nesneyi etkileyen fiillerdir. şen=bir kişiyi götürmek,
hın=bir nesneyi götürmek, l'eğun=bir şeyi görmek, kuten=bir şeyi kırmak (bu
fiil hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilmektedir) theş'ın= bir şeyi
yıkamak gibi fiiller geçişlidirler ve bir nesneyi etkilerler.
Bir fiilin geçişli olup olmadığını, fiile
neyi, kimi sorularını sorarak anlayabiliriz. Ancak Türkçede geçişli olan bir
fiil, Çerkesçede geçişli olmayan bir fiil olabilmektedir. Tam tersi de geçerli
olabilir. Bu tip farklılıklar fazla olmamakla birlikte, dikkat edilmesi
gerekir. Örnek;
elmayı ısırdım. Cümlesinin yüklemi olan
ısırmak fiili geçişli bir fiildir. Çünkü ısırma işinden etkilenen bir nesne
vardır. Çerkesçede ısırmak fiilini "diş atmak" anlamına gelebilecek
"z'ekan" fiiliyle ifade ettiğimizden Çerkesçedeki kullanılışı geçişsiz ama vektörel bir fiildir.
1. GEÇİŞLİ ve VEKTÖREL OLMAYAN FİİLLER
Geçişli ve vektörel olmayan fillerde sadece nesne ve özne eki bulunur.
anlam itibariyle bir nesneyi etkileyen bir
eylemin bir özne tarafından yapılmasıdır.
Geçişsiz olan bütün fiillere "ğe" ön eki getirilebilir. "ğe" ekini almış bütün fiiller ise geçişli hale gelir. "ğe" eki işin başkasına yaptırılması anlamını katar. jeyın= uyumak iken, ğejeyın= birisini uyutmak tır. Tablonun 1. ve 2. sütunundan "ğe" eki alarak geçişli hale gelen bütün fiillerin nesnesi, işi yaptırdığımız varlıktır. Türkçede bu tip fiillere "oldurgan fiil" denir.
Tabloya direkt olarak geçişli vektörel olmayan fiil olarak giren doğuştan geçişli fiiller olduğu gibi,
(tablodaki örnek:Theş’ın=ТхьэщIын) geçişsiz vektörel olmayan fiillerin "ğe" ön eki alarak geçişli olmuş
halleri (oldurgan fiil)de bulunur.
Doğuştan "geçişli vektörel
olmayan fiil"ler etken fiillerdir. Çerkesçede etken olan bu
fiillerle oldurgan olan fiillerin yapı ve çekim kalıpları itibariyle hiç bir
farkları yoktur. Sonuçta bir nesne ve bu nesneye etki eden bir özne vardır.
şxın= bir şeyi yemek (doğuştan, geçişli
vektörel olmayan fiil)
ğejeyın=birisini uyutmak (ğe eki alarak
geçişli olmuş vektörel olmayan fiil)
"ğe" eki kesinlikle ve
kesinlikle fiil kökünün hemen önüne getirilir. ğe eki ile fiil kökü arasına
başka hiç bir ek giremez.
Ana tablomuzun ikinci sütunundaki sadece
nesnelerin yapabildiği ve sadece 3. şahıs çekimleri bulunan fiiller ğe eki
aldıklarında gene aynı şekilde nesne şahıs eki sadece 3. şahıslarda bulunur.
Özne şahıs eki ise bütün şahıslarda bulunabilir.
tqun=erimek, ğet'qun= eritmek
olduğunda bütün şahıslar özne olarak eritme işini yapabilir. Ancak bir nesne
olarak ben, sen, biz, siz eriyemeyeceği için bu nesne eklerini almaları
mantıksızdır.
Bu tip fiillerin Türkçede mecazi
kullanımları vardır. Türkçede "ben eridim", "ben kırıldım"
gibi cümleler mecaz anlam içerirler. Çerkesçede de mecazen kullanmak isterseniz
bir nesne olarak "gu=kalp" kök sesini kullanmanız gerekir. Çerkesçede
"kalbim eridi" "kalbim kırıldı" şeklinde ifadeler
Türkçedeki mecazlara karşılık gelebilir. Günlük hayatta bu kullanımların
olmaması sizi yanıltmasın...kullanmak isterseniz yapı olarak nasıl
kullanabileceğinizi anlatmaya çalışıyorum. Bu
tip fiillere nesne eki olarak "şahıs" getiremezsiniz.
geçişli vektörel olmayan fiillerin
çekimleriyle ilgili iki örnek vererek konuyu kapatalım. Nesne ekleri kırmızı
ile, özne ekleri mavi ile yazılmıştır.
1.(oldurgan) geçişsiz bir fiilin
"ğe" eki alarak geçişli duruma geçmiş fiillere örnek. ğeqon=göndermek
beni sen gönderdin = sı-b-ğeqoas = сыбгъэкlуащ
seni ben gönderdim.= wı-z-ğeqoas = уызгъэкlуащ
onu ben gönderdim = z- ğeqoas = згъэкlуащ
onları ben gönderdim = z- ğeqoa-xe-s = згъэкlуаxэщ
2.(etken) doğuştan geçişli vektörel olmayan fiillere
örnek. şxın=bir şeyi yemek
beni sen yedin= sı-p-şxas = сыпшхащ
seni ben yedim = wı-s-şxas = уыcшхащ
onu ben yedim = s-şxas = cшхащ
onları ben yedim = s-şxa-xe-s = cшхаxэщ
3.ettirgen geçişli vektörel olmayan
fiillere örnek. ğetheş'ın=yıkatmak = гъэтхьэщlын
seni ben yıkattım = wı-z-ğetheş'as = уызгъэтхьэщlащ
onu sen yıkattın = b-ğetheş'as =
бгъэтхьэщlащ
2.GEÇİŞLİ ve VEKTÖREL FİİLLER
Hem bir nesneyi etkileyen, hem de bir yere, bir varlığa yönelebilen fiillerdir.
Geçişli ve vektörel fillerde nesne tümleç
ve özne eki bulunur.
Bu grubu, geçişsiz vektörel fiillerin
"ğe" eki alarak geçişli hale gelmiş versiyonları (oldurgan) ile
tabloya bu sütundan giriş yapan, doğuştan geçişli vektörel fiiller (etken) ve
etken fiillerin "ğe" eki alarak oluşmuş ettirgen halleri
oluşturur.
Tabloya zaten geçişli ve vektörel bir fiil
olarak giriş yapmış olan ve "ğe" eki bulunmayan (etken)fiiller de
"ğe" ön ekini alarak ettirgen hale dönüşürler. Ancak oldurgan
fiillerden farklı olarak işin yaptırıldığı kişi nesne durumunda değildir.
sı-kıp-xo-yi-ğeqoas= beni sana o gönderdi. = сы-къып-хуэ-и-гъэкlуэащ
(oldurgan) (qon=gitmek işini yapan ben=sı nesne durumundadır)
sı-ye-b-ğetas= beni ona
sen verdirdin. = сы-е-б-гъэтас
(ettirgen) (verme işini yapan kişi belli değildir.)
ana kalıbımız olan nesne+tümleç+özne+fiil
kalıbımızın tüm elemanlarının kullanıldığı örneklere ulaşmış durumdayız.
ettirgen ve oldurgan konusunun şimdilik
çok önemi yok. Ancak anlamakta fayda var. Kafa karıştırıcı oluyorsa dikkate
almayabilirsiniz.
Böylece fiillerin gruplandırılması
konusunu bitirmiş oluyoruz. Bakalım sırada neler var.....SAYGILAR.
