TÜMLEÇ-2

Bir önceki yazımda Tümleç eklerini yedi gruba ayırmış ve dört grubu incelemiştim. Beşinci grup ise eylemin yapıldığı yeri gösteren tümleç ekleriydi. Bu dersimizde de işte bu grubu inceleyeceğiz. Öncesinde biraz gevezelik yapmam lazım.



Amacımız Türkçe dil bilgisi kurallarını öğrenmek olmasa da, en iyi bildiğim dil Türkçe olduğu için, Çerkesçedeki bir olguyu anlayabilmek ve anlatabilmek için Türkçedeki durum ile karşılaştırma yapıyorum. Bunu yaparken Türkçe düşünmüyorum. Türkçenin kurallarını değil, dil biliminin kurallarını incelemeye, karşılaştırma yoluyla Çerkesçeyi anlamaya çalışıyorum.

Türkçede ismin 5 tane hal eki vardır. Çerkesçede ise daha önce de gördüğümüz gibi "m" ve "r" olmak üzere 2 tane ek vardır. Bu ekler Çerkesçede isimlerin sonuna gelirler. Türkçedeki yalın hal hariç 4 adet ekle halledilen konu Çerkesçede 2 ekle nasıl hallediliyor bunu öğrenelim.

Türkçede de Çerkesçede de diğer bütün dillerde de mantık olarak eylemler 3 şekilde gerçekleşirler.
1. Bir yerE doğru yapılan eylemler (yönelme durumu, "e" hali) bizim vektörel dediğimiz eylemlerdir.
2. Bir yerDEN uzaklaşma, ayrılma eylemleri (ayrılma durumu, "den" hali)
3. Bir yerDE yapılan eylemler (bulunma durumu, "e" hali)

Türkçedeki ismin 5 halinden üçü yukarıda kalın yazılarak gösterilmiştir. Çerkesçede bu üç durumda da bir yer diye ifade ettiğimiz varlık, cisim, kişi, yer her ne ise işte o kelimenin sonuna "m" eki getirilir.

Türkçede ismin "i" hali dediğimiz "belirtme" durumunda olan kelime  ise Çerkesçede  "r" eki alır. "r" ekinin sadece ve sadece cümlede nesne durumunda  olan  kelimenin sonuna geldiğini hatırlayın. Nesnel özneyi de unutmayın ki kafalar karışmasın.
Türkçedeki 5. durum zaten ek almamış isimdir.

Kırmızıların nesne, mavilerin özne, yeşillerin tümleç olduğunu hatırlayarak aşağıdaki  tabloyu inceleyelim.

yalın hali          belirtme hali           yönelme hali              bulunma hali                        ayrılma hali 
   1.örnek
armut yedim.   armutU yedim           armutA baktım           armutTA kurt var              armutTAN kurt çıktı
kuĵ sışxas          kuĵıR sışxas            kuĵıM sı ye pĺas        kuĵıM hamblıw xeĺs.        kuĵıM hemblıw kı yi qas
къужь сышхащ   къужьыР сышхащ   къужьыМ сеплъащ   къужьыМ хьамблу хэлъщ.   къужьыМ хьэмблу къикlащ

     2. örnek
armut tatlıdır
kuĵıR aḟs
къужъыР Iэфlщ

    3. örnek
köpek etİ yedi
heM lıR yişxas
хьэМ лыР ишхащ 

örnek cümlemizde her şey açıkça görülüyor değil mi? Türkçede yönelme,bulunma ve ayrılma durumları için tümleç olan kelimede ayrı ayrı ekler kullanılmasına rağmen Çerkesçede üç durum için de aynı ek (m) kullanılıyor. Tek tek inceleyelim. 

Türkçede yalın hal cümlenin nesnesi durumunda olan bir kelimenin  belirgin olmayan hali için  kullanılır.

Çerkesçede de aynı kural geçerlidir. belirgin olmayan nesnelerde m ve r ekleri kullanılmaz. (1. sütun 1.  örnek)

Türkçede yalın hal  ayrıca cümlenin öznesi durumunda olan kelimelerde kullanılır.

Çerkesçede cümlenin NESNEL ÖZNESİ nin sonuna "r",(2. örnek) GERÇEK ÖZNE nin sonuna "m" getirilir. ( 3. örnek)

Belirtme eki her iki dilde de cümlenin belirgin olan nesnesinin sonuna getirilir.(3. örnek)

Yalın halin ve belirtme halinin özne ve nesnelerle alakalı bir durum olduğunu fark ettiniz mi? Cümlenin öznesi ve nesnesi olan kelimelerin yalın halde mi yoksa belirtme halinde mi olacağı konusunu yukarıda açıklamış olduk. Diğer 3 durum ise tamamen tümleçlerle ve dolayısıyla fiille ilgilidir. 

cümlede tümleç durumunda olan kelimeler, eylemin nereye yöneldiğini, nereden ayrıldığını veya nerede yapıldığını gösteren kelimelerdir. Yukarıdaki tablodaki 3. 4. ve 5. sütunlardaki Türkçe cümlelerin yüklemlerini  incelersek. bakmak, var ve çıkmak olduğunu görürüz. Bakmak bir yerE doğru yapılan bir YÖNELME eylemidir. Çıkmak ise bir yerDEN AYRILMA eylemidir. "Var" ise bir varlığın bir yerde BULUNMA durumunda olduğunu gösteren, fiil bile olmayan bir kelimedir. 

Türkçede bir eylemin yönelme ayrılma veya bulunma eylemi olması dilin kurgusu bakımından çok ta önemli değildir. Ancak mesela İngilizcede önemlidir. Çerkesçede ise son derece önemlidir. Aslında Çerkesçede genel bir kural olarak kök halindeki vektörel fiillerin tamamı YÖNELME eylemleridir. Bu genel kuralın istisnası sayılabilecek iki tane kök fiil vardır ki bu fiiller yönelme durumundaki diğer eylemlerin sonuna gelerek o fiillere  AYRILMA anlamı katarlar. кlын = qın= çıkmak,   хын = xın = çıkarmak fiilleri . Biri geçişli diğeri geçişsiz iki tane ayrılma eylemi var.

Hep başlayıp başlayıp "bunu sonra anlatırım" diyorum ama "Bunu da sonra anlatırım. FAKAAAT"!!

Şaka bir yana büyük resmi kaybetmemek adına yapıyorum bunu...

Geriye bir durum kaldı ki o da BULUNMA durumudur. Bu bloğun ilk konusu olan ve statik fiil olarak adlandırdığımız ve çaprazlama yoluyla oluşturduğumuz 30  fiil bulunma durumundaki fiillerdir. Bu fiillere STATİK fiil demiştik. Konu işlenirken bu fiillerin bir varlığın bir yerDE BULUNMA halini anlatır demiştim. İşte bu fiiller bulunma durumundaki fiillerdir. Bu cümlelerin tümleci durumundaki kelimeler de sonlarına "m" ekini alırlar.

                  lэнэM мыlэрысэ телъщ  = eneM mıerıse  téĺṩ = masaDA elma var. 

Kısacası bu 30 kelimenin yüklem olduğu cümlelerin tamamındaki "m" eki, Türkçedeki "de-da" ekinin karşılığıdır diyebiliriz. 

Aynı konuyu işlerken 10 tane ön ek öğrenmiştik.  10 adet ön ekin 9 tanesi varlığın tümlecin neresinde bulunduğunu gösterir. Eklerden bir tanesi "şı" idi ve diğer eklerden farklı özel bir ek olduğundan bahsetmiştik. Şı eki ise cümledeki tümlecin altı, üstü, içi, önü gibi bir yerini değil, tümlecin bizzat kendisini refere eder.

Şı ekinin statik fiillerde kullanılması gerekmez. Tümlecin altı üstü vb gibi bir yeri bile belirtmişken bizzat tümlecin refere edilmesine gerek olmaması çok mantıklı. Ancak bir işin bir yerDE yapıldığını anlatmak istiyorsanız cümlede ayrı bir kelime olarak işin yapıldığı yeri anlatan kelimenin sonuna "m" ekini koyup, fiile de şı ön ekini eklemelisiniz.

    wneM sı-yis = унэM сы-исщ =ben  evDEyim (evin içinde)  (statik fiilli cümle)
    wneM sı-şı-leĵas = унэМ сы-щы-лэжъащ = ben evDE çalıştım. (dinamik fiil)

şı eki, önüne geldiği eylemin  yapıldığı yeri  refere eder. Cümlede ayrı bir kelime olarak bulunan ve eylemin yapıldığı yeri gösteren kelimenin sonuna "m" eki eklenir.

Peki sizce şı eki her fiile bir ön ek olarak getirilebilir mi? Hangi fiillere getirilir?  hangilerine getirilemez?

Bilenler parmak kaldırsın. Sonra o kaldırdıkları parmaklarıyla sayfa sonunda yorum bölümüne cevapları yazsın ki ben de bütün bu yazılarla ilgilenen birileri var mı? Yoksa ben kendi kendime mi çabalıyorum bileyim. Kendi kendime çabalıyorsam da ben bunları yazıyorum. Not ediyorum. Ama blogda anlattıklarımla ilgilenen birileri var mı? varsa nerelerde yanlışlar yapıyorum. Anlattığım konular anlaşılıyor mu gibi bir sürü sorunun cevabını almak istiyorum. Ve bunu hak ettiğimi düşünüyorum.

Yorum yazabilmek için bir gmail hesabı açmanız ve hesaba oturum açarak bloğa girmeniz gerekiyor. Eğer benim de bilmediğim bir sebepten yorum yazamıyorsanız. Lütfen e-posta yollayın.

         e-posta =   salimkablann@gmail.com
        facebook= abaze Salim Kablan