Tablomuzu tekrar görelim. Bu dersimizde tablonun 3. sütunu olan geçişsiz vektörel fiillerin şahsa yönelmiş durumlarını inceleyeceğiz.
Malesef
geçişsiz vektörel fiiller konusu, anlatması ve anlaşılması en zor konu. Tablo
sırasını bozmak istemediğim için bu konuyla devam ediyorum. Ancak şunu kesin
olarak bilin ki, bu konu anlaşılıp bittikten sonra diğerlerini ve tablonun
tamamını anlamak çok kolay olacak.
GEÇİŞSİZ
|
GEÇİŞLİ
|
|||||||
V. DEĞİL
|
VEKTÖREL
|
V.DEĞİL
|
VEKTÖREL
|
|||||
Şahıs
|
Nesne
|
Şahsa yönelme
|
Nesneye yönelme
|
Yönelme +
ayrılma
|
oldurgan
|
ettirgen
|
oldurgan
|
ettirgen
|
qon
кlуэн
|
Xo-qon
Хуэкlуэн
|
Xe-qo-ten
Хэкlуэтэн
|
Ye-qo-qin
Екlуэкlин
|
Ğe-qon
ГЪэкlуэн
|
xo-ğe-qon
хуэгъэкlуэн
|
|||
leĵen
лэжьэн
|
Xo-leĵen
Хуэлэжьэн
|
Té-leĵı-hın
Телэжьыхьын
|
Ğe-leĵen
ГЪэлэжьэн
|
xo-ğe-leĵen
хуэгъэлэжьэн
|
||||
jeyın
жeйын
|
Xo-jeyın
Хуэжeйын
|
Xe-jeyı-hen
Хэжeйыхьэн
|
Ğe-jeyın
ГЪэжейын
|
xo-ğe-jeyın
хуэгъэжейын
|
||||
ṫısın
тlысын
|
xo-ṫısın
хуэтlысын
|
Té-tıs-hen
Тетысхьэн
|
Ye-ṫıse-qin
Етlысэкlин
|
Ğe-ṫısın
ГЪэтlысын
|
xo-ğe-ṫısın
хуэгъэтlысын
|
|||
Tqun
ткlун
|
Pı-ṫqun
Пы-ткlун
|
Ğetqun
гъэткlун
|
Ye-ğetqun
е-гъэткlун
|
|||||
Pĺen
плъэн
|
Ye-pĺın
Е-плъын
|
Té-pĺı-hın
Tе-плъы-хьын
|
Ye-pĺe-qin
Е-плъэ-кlин
|
Ğepĺen
гъэплъэн
|
Ğepĺın
гъэплъын
|
Ye-ğepĺın
Е-гъэплъын
|
||
Pseĺen
псэлъэн
|
Ye-pseĺın
Е-псэлъын
|
Té-pseĺı-hın
Те-псэлъы-хьын
|
Ğepseĺen
гъэпсэлъэн
|
Ğepseĺın
|
Ye-ğepseĺen
Е-гъэпсэлъэн
|
|||
Deon
дэlуэн
|
Ye-deun
Е-дэlун
|
Ğedeon
гъэдэlуэн
|
Ğedeun
|
Ye-ğedeon
Е-гъэдэlуэн
|
||||
Ye-źeken
Е-дзэкъэн
|
Ğeźeken
гъэдзэкъэн
|
Ye-ğeźeken
Е-гъэдзэкъэн
|
||||||
Ye-zeğın
Е-зэгъын
|
Ye-ğezeğın
Е-гъэзэгъын
|
|||||||
Diğer sütunlar ise geçişlli
fiillerdir. Şimdilik konumuz dışındadır.
Geçişsiz vektörel fiillerin ilk
sütunu olan 3. sütundaki "xo" ve "ye" ekleri tümleç
ekleridir. Ve eylemin bir yere yönelmesini sağlarlar. Peki aklınıza şu soru
gelmeli. uyumak eylemi nasıl olur da bir yere yönelebilir? Ahmet'e uyudum. gibi
bir cümle yanlış değil midir?
Eğer bu sorunun cevabının, hayır
yönelemez olduğunu düşünüyorsanız. Haklısınız. Ama Türkçe düşünüyorsunuz.
xo ön eki (yönelme eki) fiile, bir
işin bir başkası İÇİN (tümleç olan kişi için) yapıldığı anlamını katar. Aslında
tam olarak İÇİN kelimesi karşılamıyor ama ya ben bulamıyorum tam karşılığını,
ya da Türkçede yok. Bir anlamda da İTHAFEN diyebiliriz belki. Sana ithafen
uyudum. ona ithafen konuştum. Sana ithafen çalıştım. vb. Biliyorum
ithafen de tam karşılamıyor...İyi anlaşılması için açıklama yapmak
zorundayım.
Türkçe olarak "bana çay
doldur" dediğinizde çayın nereye doldurulmasını istersiniz? Bu cümlede
bana kelimesini gerçek anlamıyla anlayan bir kişinin çayı ağzımıza doldurması
gerekir. Çünkü tümleç durumunda olan ben (bana) dir. Aslında burda söylenmek
istenen "benim için bardağa çay doldur" cümlesidir.
İşte xo ile ye arasındaki fark
budur. xo eki kullanıldığında
benim için, benim şahsım için; ye eki kullanıldığında ise doğrudan bana, benim
vücuduma doğru anlamı çıkar. Bir anlamda xo eki şahsiyete yönelme, ye
eki ise vücuda yönelme anlamı katar. Bu yazını konusu olan tablonun üçüncü
sütunu incelendiğinde bazı fiillerin xo eki aldıkları, özellikle birinci
sütunu boş olan bazı fiillerin ise ye eki aldıkları görülür. Bazı fiiller anlamı gereği hem xo
hem de ye eki alabilirler.
nobe Ahmet sı-xo-leĵas.= нобэ
Ахьмэт сы-хо-лэжъащ =Bugün Ahmet'e (Ahmet için) çalıştım.
Mehmet sı-ye-pseĺaṩ=мэхьмэт сы-е-псэлъащ= Mehmet'e (Mehmet'le)
konuştum.
Mehmet sı-xo-pseĺaṩ = Мэхьмэт сы-хуэ-псэлъащ = Mehmet'e
konuştum.(Mehmet ile karşılıklı yaptığım sıradın bir konuşmadan bahsedilmiyor.
Belli bir konuda Mehmet'e benim yaptığım konuşmadan bahsediliyor. Mehmet'i ikna
etmek, bir şeyden vazgeçirmek veya yapması gereken konuda ona talimatlar vermek
için yapılan konuşmalar olabilir.)
ye ön eki ise "ithaf" veya
"için" anlamı taşımaz. "ye" eki Türkçedeki tam
anlamıyla "yönelme" ekidir.
ye eki yapılan işin yöneldiği yeri
gösteren bir ön ektir.
xo ve ye ön ekleri tümleç şahıs eklerinden
sonra gelerek eylemin, tümleç şahıs ekine yöneldiğini veya tümleç şahıs ekine
ithafen yapıldığını gösterirler.
Tümleç şahıs ekleri ise sırasıyla,
ben=s-z
sen=w-b-p
o=...../ye
biz= d-t
siz=f-v
onlar=ya dır.
saxoleĵaṩ=sı-ya-xo-leĵe-aṩ. fiilini inceleyelim
sı=nesnel özne, ben
ya=tümleç şahıs eki(onlar),
xo=için,ithafen,
lejen=çalışmak,
aṩ=geçmiş zaman,tım
yukarıda kalın yazıları sırasıyla
birleştirin.Her şey ne kadar açık aslında. ben onlara ithafen çalıştım.Veya ben
onlar için çalıştım.
ya+xo= onlara ithafen,
Ana kalıbımızı hatırlarsanız "tümleç
ekleri" şeklinde çoğul bir ifade kullanmıştım. İşte kalıptan da
anlaşılacağı üzere tümleç ekleri birden fazladır. tümleç şahıs eki tek başına hiç bir
zaman işe yaramaz. Mutlaka
sonrasında bir yönelme eki olmalıdır. yukarıda ya ve xo ekleri birleşerek
"onlara ithafen" ,"onlar için" anlamını vermişlerdir.
Bir de "ye" eki almış fiilleri
inceleyelim...
sı-ye-źeke-aṩ= сы-е-дзэкъэ-ащ = ben
ona ısırdım. (Türkçedekinin tersine Çerkesçede ona ısırılır. diş atmak gibi
düşünün)
ye-źeke-aṩ = е-дзэкъэ-ащ = O ona ısırdı (ye eki vücuda
yönelme var)
Şimdi hep birlikte önemli bir konuyu
tespit edelim.
sıxoleĵaṩ
sxoleĵaṩ
yukarıdaki iki kelime arasında ne fark
vardır? ilk harf olan s den sonra birinde ı var birinde yok. Başka da bir fark
yok.
sı-xo-leĵaṩ;
sı=nesnel özne, ben......
xo=ona ithafen (xo yalnız kalamaz demiştik ve
.....(boşluk)= 3. tekil şahıs tümleç eki)
leĵen= çalışmak
aṩ=geçmiş zaman,tım
sıxoleĵaṩ=ben ona ithafen çalıştım.
sxoleĵaṩ;
......(boşluk)=nesnel özne o,
sxo=bana ithafen
leĵen=çalışmak,
aṩ= geçmiş zaman. tı
sxoleĵaṩ=o bana ithafen çalıştı.
aradaki tek bir "ı" harfi olayı
tam tersine döndürdü gibi görünüyor değil mi? Eğer gerçekten böyle olsaydı, Ben
bu işleri bırakırdım herhalde. Şimdiye kadar verdiğim bilgileri dikkate
alırsanız kesinlikle yukarıdaki tespitler doğrudur. Ancak eksiktir. Çünkü Çerkesçede
öyle bir tümleç eki daha var ki...... Akıllara zarar!!!!!
Çok uzun olmaması için burada bitiriyorum.
Bir dahaki dersi tamamen "kı" ekine ayıracağım. O zaman her
şeyin daha da netleşeceğini umuyorum.... Saygılar....
