İzleyenler olduğu sürece yazmaya devam edeceğimi söylemiştim.
Siteye giren çıkan sayısı azımsanmayacak kadar çok. Ancak ilgilenen ve
faydalanan var mı bilemiyorum. Ben şimdilik yazmaya devam edeceğim. Yarıyıl
tatilindeyim ve Çerkesçe dil bilgisi çalışmalarım sırasında yorulduğumda,
buraya yazmak benim için tenefüs gibi oluyor.
Geçen dersimizde fiiller konusuna giriş
yapmış ve fiillerin genel özellikleri hakkında sıkıcı sayılabilecek bilgiler
vermiştik. Şimdi somutlaştıralım.
Aşağıdaki tablo uzayıp giden büyük bir
tablo aslında. Ancak her yazıda net bir konuyu anlatabilme çabası içinde
olduğumdan, tabloyu parçalayarak kısım kısım paylaşacağım. Lütfen tablodaki
ettirgen, oldurgan vb. terimleri çok önemsemeyiniz. Tüm konu anlatılıp
tablodaki bilgiler öğrenildikten sonra anlamlı hale gelecektir. Sadece
anlatılan konulara konsantre olunuz.
|
GEÇİŞSİZ
|
GEÇİŞLİ
|
||||||||
|
V. DEĞİL
|
VEKTÖREL
|
V. DEĞİL
|
VEKTÖREL
|
||||||
|
Şahıs
(etken)
|
nesne
(edilgen)
|
Şahsa
yönelme
|
Nesneye
yönelme
|
Yönelme +
ayrılma
|
oldurgan
|
ettirgen
|
oldurgan
|
ettirgen
|
ayrılma
|
|
qon
кlуэн
|
|
Xo-qon
Хуэкlуэн
|
Xe-qo-ten
Хэкlуэтэн
|
Ye-qo-qin
Екlуэкlин
|
Ğe-qon
ГЪэкlуэн
|
|
xo-ğe-qon
хуэгъэкlуэн
|
|
|
|
leĵen
лэжьэн
|
|
Xo-leĵen
Хуэлэжьэн
|
Té-leĵı-hın
Телэжьыхьын
|
|
Ğe-leĵen
ГЪэлэжьэн
|
|
xo-ğe-leĵen
хуэгъэлэжьэн
|
|
|
|
jeyın
жeйын
|
|
Xo-jeyın
Хуэжeйын
|
Xe-jeyı-hen
Хэжeйыхьэн
|
|
Ğe-jeyın
ГЪэжейын
|
|
xo-ğe-jeyın
хуэгъэжейын
|
|
|
|
şxen
шхэн
|
|
Xo-şxen
Хуэшхэн
|
|
|
Ğe-şxen
ГЪэшхэн
|
|
xo-ğe-şxen
хуэгъэшхэн
|
|
|
|
ṫısın
тlысын
|
|
xo-ṫısın
хуэтlысын
|
Té-tıs-hen
Тетысхьэн
|
Ye-ṫıse-qin
Етlысэкlин
|
Ğe-ṫısın
ГЪэтlысын
|
|
xo-ğe-ṫısın
хуэгъэтlысын
|
|
|
|
pseĺen
псэлъэн
|
|
xo-pseĺen
хуэпсэлъэн
|
Té-pseĺı-hen
Тепсэлъыхьэн
|
|
Ğe-pseĺen
ГЪэпсэлъэн
|
|
xo-ğe-pseĺen
хуэгъэпсэлъэн
|
|
|
1.Tablo incelendiğinde, fiillerin
en başta nesne alma durumlarına göre geçişli ve geçişsiz fiiller olarak iki
gruba ayrıldığı görülür.
2. İkinci satırda ise, fiillerin vektörel
ve vektörel olmayan fiiller olarak iki gruba ayrıldığı görülür ki, geçişlilik
özellikleriyle birlikte düşünüldüğünde 4 ana fiil grubu ortaya çıkar. Bu
gruplar
a)geçişsiz ve vektörel olmayan fiiller.
b)geçişsiz ve vektörel fiiller.
c)geçişli ve vektörel olmayan fiiller.
d)geçişli ve vektörel fiiller.
fiillerdeki vektörellik durumu, fiilin
içerdiği anlamın içinde; bir yere, bir kişiye veya bir nesneye doğru yapılma
anlamının olup olmadığıdır.
uyumak=jeyın eylemi bir yere doğru yapılabilecek bir eylem değildir. Yatağa
uyudum, eve uyudum gibi bir cümle anlamsızdır. Dolayısıyla uyumak fiili
vektörel değildir.
Çalışmak=leĵen fiili de aynı şekilde vektörel bir fiil değildir. Burada önemli
bir açıklama yapmak durumundayım. Bu fiilin Çerkesçede bize tahayyül ettirdiği
anlam içerisinde bir yere, bir kişiye veya nesneye yönelme durumu yoktur.
Olmamalıdır. Sadece çalışma durumunun adıdır leĵen. Tıpkı uyumak gibi düşünülmelidir.
Bir kişinin kendi kendine çalışma eylemidir. Yukarıdaki tablonun birinci
sütunundaki bütün filler de aynı şekildedir. (Bu açıdan bakıldığında doğuştan
dönüşlü bir fiildir.) Hiç bilmeyenler için Türkçe anlamlarını vermek zorundayım.
qon=кlуэн=gitmek (bir yere gitmek değil,
sadece yol almak)
leĵen=лэжьэн=çalışmak
jeyın=жейын=uyumak
şxen=шхэн=yemek yemek (doymak için yapılan
eylemi düşünü)
ṫısın=тlысын=oturmak (oturuyor pozisyonda
bulunmak, bir yere oturma eylemi değil)
pseĺen=псэлъэн=konuşmak (konuşuyor durumda
bulunmak)
3.Karıştırılmaması gereken bir durumu şimdiden söylemek
gerekir. 1. sütundaki fiillerin bazıları anlam genişliği ile üçüncü sütundan da
tabloya giriş yapabilirler. Aynı durum diğer sütunlar için de geçerlidir. Önemli olan fiilin tabloya hangi
sütundan itibaren giriş yaptığıdır.
Çerkesçe
kulaktan değil de, belli bir yaştan sonra ders şeklinde öğrenilmek isteniyorsa
eğer, bir fiil öğrenilirken sözlük anlamıyla birlikte işte bu özellikleriyle de
öğrenilmelidir. Hangi gruba giren bir fiil olduğu net bir şekilde kavranmalıdır
ki doğru cümleler kurulabilsin.
Yukarıdaki tablo, çok daha uzun ancak bu
dersimizde 1. grup fiillerin bir kısmını inceliyoruz. Tabloya ilk sütundan
giren ve aldığı çeşitli eklerle tablonun diğer sütunlarına doğru ilerleyen
fiillerden oluşuyor bu grup.
1. sütundaki fiiller geçişsiz ve vektörel
olmayan fiillerdir. Yani hem nesne alamazlar hem de tümleç eki alamazlar.Tümleç
eki ve nesne eki aldıklarında diğer sütunlara atlamış olduklarını fark etmişsinizdir.
Her grubun çekim formaları farklı olduğu için her sütun ayrı ayrı
değerlendirilecektir.
fiilleri grupladığımız bu ilk dersimizde
biraz uzatmak zorundayım. Bu
tablonun incelenmesinde her zaman kullanacağımız, unutulmaması gereken kesin
bir kural vereceğim.
nesne şahıs eki+tümleç ekleri+özne şahıs eki+fiil kök veya gövdesi
şimdilik sadece fiil ön ekleriyle çalıştığımız için fazla karışıklık olmasın diye, fiile eklenen son ekleri kalıba yazmıyorum. Lütfen fiil çekimi örneklerinde son eklere fazla takılmayın. Şimdilik amacımız fiil çekimlerini öğretmek değil, fiillerin gruplara ayrılma mantıklarını anlamak.
bütün fiilleri bu kalıba göre çekeceğiz.
Bu kuralı ben koymadım. Dilin kendisi koydu bu kuralı. Ben sadece bunu fark
ettim ve somutlaştırdım.
Hatırlarsanız geçişsiz fiilleri anlatırken sormuştum. Yüklemi geçişsiz fiil olan
bir cümlede nesne bulunabilir mi diye. Evet
bulunamaz dedikten sonra zamanı gelince buraya atıfta bulunacağız diye
yazmıştım. Evet bulunamaz. Ancak bu bilinen diğer diller için geçerlidir. Çerkesçe
için geçerli değildir. İlginç bir şekilde Çerkesçede bu tip fiillerde nesne
bulunur ve özne bulunmaz. Bu çok mantıksız gibi görünmesin size. Çünkü bu tip
fiillerde işi yapan da işten etkilenen de aynı varlıktır. Ben uyudum dediğinizde uyuma işini
yapan bir öznenin varlığının kesin olduğu kadar bu uyuma işinden etkilenen bir
nesnenin varlığı da kesindir. Ve tabi ki her iki roldeki nesne de aynı
nesnedir.
Geçişsiz fiillerde hem özne ve hem nesne
bir arada bulunamayacağı için, bildiğimiz diğer dillerde nesne silinmiştir. Bu
da çok mantıklıdır. Çünkü fiillerinde nesne eki bulunmaz. Ancak Çerkesçede özne
eki silinmiştir. Hatta cümledeki özne olan kelimenin görünümü de nesnedir.
İlerde cümleler konusunda göreceğiz. Bu cümleleri Türkçe mantığıyla yazıyorum. Çerkesçe
mantığıyla konuşacak olursak, "Çerkesçede geçişsiz fiilli cümlelerin
öznesi olmaz" demek hiç de yanlış olmaz. Lütfen öznesi olmayan bir cümle
olur mu demeyin. Ve şu cümleye bir bakın.
Pastalar yenildi. Çaylar içildi. Araba yıkandı.
Bu cümlelerde gerçek bir özne var mıdır? pastaları yiyen kimdir? belli
değil. Edilgen fiilli bir cümle. Türkçede bu fiil etken köklü bir fiile
"ıl" "ın"eki getirilerek oluşturulmuşken Çerkesçede 1.
sütundaki fiiller doğuştan edilgendir. Türkçede bu cümlelerin öznelerine sözde
özne adı veriliyor. Çerkesçe için en uygun terim, "nesnel özne" dir. Bundan sonra biz de bu terimi
kullanacağız.
Kısaca 1. sütundaki fiilleri
çekerken yukarıda verdiğimiz kalıptaki tümleç ekleri ve özne eki kısmını
sileceğiz çünkü bunlara ihtiyacımız yok. kalıbımız
şu hale dönüşecek.
nesne şahıs eki+fiil kökü
nesne şahıs ekleri ise sırasıyla
sı=сы=ben
wı=уы=sen
....=o
dı=ды=biz
fı=фы=siz
fiil kökünden sonra gelen
"xe=хэ" eki=onlar
şimdi çekime başlayalım.
sı+qo+aṩ= gittim
wı+qo+aṩ=gittin
....+qo+aṩ=gitti
tı+qo+aṩ=gittik
fı+qo+aṩ=gittiniz
qoa+xe+ṩ=gittiler
Nesne şahıs eklerinin "ı"
harfiyle bittiğine lütfen dikkat ediniz.
burada konumuz zamanlar olmadığı için
diğer eklerin açıklamasını şimdilik yapmayacağım. Zamanı var. Ancak nesne
eklerine dikkat etmemiz şimdilik yeterli. Çünkü konumuz fiillerin gruplandırılması.
Önce bu grupların özelliklerini iyi anlamalıyız.
1. sütundaki bu grup fiillerin çekimi
bundan başka olamaz. Sütunlar arasında ilerledikçe farklı çekimleri de olacak.
Tabi ki bu çekimler de ana kalıbımıza uygun çekimler olacaktır.
Şimdilik bu kadar yeter. Bir sonraki
dersimizde diğer sütunlara geçişlerin nasıl anlam genişlemelerine sebep
olduğunu ve kullanım kalıplarında nasıl değişiklik olduğunu göreceğiz.
Saygılar...
