Daha önceki derslerimizde, konum belirteçleri adını verdiğimiz
eklerin sonuna, durum bildiren eklerle, kök halindeki bazı fiilleri ekleyerek
statik ve dinamik fiiller oluşturmuştuk. Söz konusu ekler Çerkesçede her zaman
en fazla karşılaşacağımız eklerdendir. Anlaşılması gereken konu; bu ekler ne
zaman ve nerede olursa olsun daha önceki derslerde anlatılan görevdedirler.
Bu dersimizde ise, fiiller konusuna
giriş yapacağız. Çerkesçede fiiller konusunu çözmek, Çerkesçe gramerin çok ama
çok önemli bir kısmını çözmektir. Fiillerin karmaşık bir yapısı olduğunu lütfen
düşünmeyiniz. Aksine Çerkesçede bütün konular gibi fiiller de son derece
kurallıdır. Türkçe dil bilgisini bilenler bilir. Kurallardan çok istisnalar
vardır. Güzel haber şu ki, Çerkesçede istisnalara boğulmayacağız. Mevcut olan
bir kaç istisna ise kurallar kadar önemli istisnalardır. Kuralın bir parçası
gibidirler. Kelimeye göre değişen istisnalar değillerdir.
Ancak iyi anlaşılması gereken şudur;
Türkçede 3-5 kelimeyle anlatılabilecek bir cümleyi Çerkesçede sadece bir
fiille anlatmak mümkün olabilmektedir. Belki bizleri zorlayacak olan budur.
Ancak bu karışıklığın önüne geçmek için, çokça açıklayıcı bilgiler vererek
konuyu işlemek istiyorum. Dolayısıyla biraz gevezelik yapmak zorunda kalıyorum.
İngilizce bilenler bilirler ki,
İngilizcede hiçbir fiile hiç bir şahıs eki gelmez. Yani cümlenin yüklemine
bakarak, cümlede yapılan işi kimin yaptığını (özneyi) yapılan bu işten kimin
etkilendiğini (cümlenin nesnesini) veya yapılan eylemin kime, kim için, nasıl
yapıldığını (tümleç) anlamanız mümkün değildir.
Türkçede ise durum ingilizcedekinden bir
basamak ileridir. Yani Türkçede bir cümlenin yüklemine bakarak, yapılan işi
kimin yaptığını (özne) anlayabilirsiniz. Ancak yapılan işten etkilenen nesneyi
veya işin kim için, kime, nasıl yapıldığı (tümleç) hakkında yükleme bakarak bir
fikir edinemezsiniz.
Çerkesçede ise durum Türkçedekinden bir
kaç basamak daha ileridir. Çerkesçede cümlenin yüklemi olan kelimeye bakarak,-
eğer varsa- cümlenin öznesini, nesnesini, eylemin kim için, kime, nasıl
yapıldığını (tümleç) bazen net olarak anlamak bazen de bir fikir edinmek mümkün
olabilmektedir. Tabiki bir de fiilin zamanı, gereklililk, yapabilme gibi kipler
de işin içine girince sanki biraz karışmış gibi görünür. Ancak durum çok ta
karışık değildir. Bütün bu eklerin bir araya getirilmesinde tabi ki kuralların
son derece net olması gerekirdi.
Hem bu kadar ekin bir araya gelmesi hem de
istisnalarla dolu karmaşık kurallar olması düşünülemezdi. İşte eklerin çokluğu
bizi biraz zorlayacak ama kuralların netliği işimizi kolaylaştıracak.
Kuralları iyi anlamak gerekiyor.
Şimdi de biraz Türkçe dil bilgisi
konularını hatırlamamız lazım. Amacımız Türkçe dil bilgisini öğrenmek değil
konunun anlaşılır olmasını sağlamaktır.
Fiiller nesnelerine göre aşağıdaki şekilde
gruplandırılır.
1. GEÇİŞSİZ FİİLLER; nesne alamayan fiillerdir. uyumak,
koşmak, çalışmak gibi fiillerdir. Yüklemi geçişsiz fiil olan bir cümlede nesne
olması mümkün değildir. Türkçe, Arapça, İngilizce olması fark etmez. Ben
uyudum. Sen çalışıyorsun. Gibi cümleler hangi dilde olursa olsun nesne
alamazlar. Elmayı uyudum. Armutu çalıştım. gibi bir cümle kurulamaz. Kursanız
da literatüre uygun düşmeyen yanlış cümleler olur.
Yukarıda, Çerkesçede cümle içinde
kullanılan fiillerde öznenin, nesnenin ve tümlecin bulunabileceğinden
bahsetmiştim. Şimdi şu sorunun cevabını birlikte verelim. Sizce yüklemi
geçişsiz, yani nesne almayan bir fiil olan cümlede nesne bulunabilir mi? Tabi
ki hayır. Cümlede de nesne olmaz. Cümlenin yüklemi olan fiilde de nesnenin
yansıması olan bir ek bulunamaz.(BURADA BİR İSTİSNA VAR. HEM DE KENDİ BAŞINA
KURAL OLACAK KADAR ÖNEMLİ BİR İSTİSNA. YERİ GELDİĞİNDE BURAYA ATIFTA
BULUNULACAK.)
2. GEÇİŞLİ FİİLLER: Nesne alabilen fiillerdir. Ben elma yedim. cümlesinin
yüklemi olan fiil "yemek"tir. Nesnesi ise elmadır.Yemek fiili geçişli
bir fiildir.Ancak yedim kelimesine bakarak cümlede bir nesne olduğunu
anlayamazsınız. Çünkü herhangi bir nesne eki yoktur. Özneyi anlayabilirsiniz.
Çünkü sondaki "m" harfi özneyi bildiren şahıs ekidir. Aynı
şekilde, görmek, beklemek, sevmek gibi bir nesneyi etkileyen fiiller Türkçede
geçişlidir.
Çerkesçede bu tür fiillerde nesneyi
refere eden bir ek mutlaka vardır.
3. OLDURGAN FİİLLER: Geçişsiz fiillerin ek alarak geçişli hale
geçmiş durumudur. Şimdilik detaylandırılmayaktır.
4.ETTİRGEN FİİLLER: Geçişli fiillerin ek alarak geçişlilik
derecesi artırılmış halidir. Şimdilik detaylandırılmayacaktır.
Türkçe dil bilgisi derslerinde fillerin
geçişli olup olmaması yıllarca bizlere anlatıldı. Ancak fiilinde nesne eki
olmayan bir dilde, fiilin geçişli olup olmaması, Çerkesçe gibi fiilinde nesne
eki olan bir dildeki kadar önemli değildir. Yani
Çerkesçede fiillerin geçişli olup olmaması son derece önemlidir. Çünkü
fiillerde nesne eki vardır.
Öznelerine göre fiiller ise etken,
ettirgen, dönüşlü ve işteş fiiller olarak gruplandırılır.
Öznesine göre fiilleri de şimdilik
detaylandırmaya gerek yok. Çok ileri aşamalarda gerekli olabilecek bir
çalışmadır. Umarım yazılarımı izleyenler olur da, o aşamalara kadar
geliriz.
Ancak. Türkçede de İngilizcede de
fiillerin tümleç eki almadıkları, ancak Çerkesçede tümleç eki alabildikleri
düşünülürse, fiillerin tümleç eki alabilme durumlarına göre de
sınıflandırılması gereği ortaya çıkar.
Tümleç nedir? Cümlede hangi soruların
cevabını verir? İrdelenmesi gereken konu budur.
bir işin kime yapıldığını, kim için yapıldığını, nereye yapıldığını, nerede yapıldığını, nereden yapıldığını, nasıl yapıldığını niçin yapıldığını bildiren
kelime veya kelime gruplarına tümleç denir. Kısacası cümlede işi yapanı (özne),
işten etkileneni (nesne) ve işi (yüklem) anlatan kelimelerin dışında kalan
kelime ve kelime grupları tümleçtir. İşte Çerkesçede, yukarda kalın
yazılan tümleçlerin, cümlenin fiilinde bir ek halinde bulunması Çerkesçenin en
temel özelliğidir.
Mantık olarak, -yani dilin hangi dil
olduğuna bakılmaksızın- fiilin özelliğine bakılmaksızın geçişli, geçişsiz,
etken, edilgen her türlü fiilin yüklem olduğu cümlelerde tümleç bulunabilir.
uyumak cümlesi geçişsizdir. ben evde uyudum. cümlesinde "evde"
kelimesi tümleçtir. İsterseniz deneyin fiilin özelliğine bakılmaksızın her
cümleye tümleç koyabilirsiniz.
Eğer anlatmayı becerebilmiş isem, bu kadar
gevezelikten anlaşılmış olması gereken şudur.
Çerkesçede fiilleri nesne alma durumlarına
göre ve tümleç eki alma durumlarına göre gruplandırmak en doğru yol olacaktır.
Bu yazıda net bilgiler vermeden, biraz
gevezelik yaptım. Ancak bu derste anlatılanları anlamak, temel mantığı kavramak
açısından son derece önemlidir. Eğer takip edenler varsa, sayfa altındaki
yapılan yorum sayısını gösteren cümlenin üzerine tıklayarak soru
sorarlarsa konunun daha iyi anlaşılması için elimden geldiğince soruları
cevaplarım. Neleri eksik anlattığımı anlayabilmem için bana yardımcı olursanız
sevinirim.
Gelecek yazıda, bu yazıda anlatmaya
çalıştığım ama biraz soyut kalan konuları daha somutlaştırarak fiilleri
gruplayacağız. Grupların özelliklerini örneklerle anlatmaya çalışacağım.
Şimdilik hoşçakalın.
