Blogu takip edenler var oldukça, konuları detaylandırarak
anlatmayı istiyorum.
Konum belirteçleri, " l', s, t durum
ekleri"nin yanı sıra fiil kök veya gövdelerine de ön ek olarak eklenirler.
Ancak, henüz fiiller konusuna giriş
dahi yapmamışken, konum belirteçlerinin fiil ön eki olarak kullanıldığı
durumları anlatmak benim açımdan biraz zorlayıcı.
Bu yazının amacı, konum belirteçlerinin
fiil ön eki olarak kullanıldıklarında, fiile nasıl bir anlam kattıklarının
tespit edilmesidir. Fiiller konusu işlenirken bu eklerden sık sık
yararlanılacağı için, önceliğin bu ön eklere verilmesi ve bu eklerin görev ve
anlamlarının iyi anlaşılması gerekmektedir.
Kısa bir özette fayda var. 10 adet konum
belirtecini, 3 adet durum bildiren sesin önüne ekleyerek 30 adet STATİK fiil
oluşturmuştuk. Şimdi de 4 adet kök fiilin önüne aynı ekleri getirerek yeni
fiiller oluşturacağız.
Çerkesçede bir kısım fiiller, kök
fiil dediğimiz seslerin önüne çeşitli eklerin getirilmesiyle oluşturulmuştur.
Kök fiiller yalnız başlarına kullanıldıklarında bir anlam ifade edemezler.
Günlük konuşmalarda bir yargı bildirebilmeleri için mutlaka ama mutlaka konumuz
olan eklerden bir tanesine veya ilerde işleyeceğimiz başka eklere ihtiyaç
duyarlar.
Öncelikle 4 adet kök fiili ve anlamlarını
öğrenelim. Unutmayalım. Kök fiillerin anlamını sözlük mantığıyla vermemiz
imkansızdır. Son derece geniş anlamları olan ve bir hareketi tahayyül ettiren
kök seslerdir. Zaten bu seslerin önüne ek getirmek demek, anlamını daraltarak
belli bir anlam oluşturmak demektir. Canlı çok geniş anlamlı iken, meyve daha
az geniş anlamlıdır. Elma daha dar anlamlıdır. Amasya elması ise
daha dar....Aynı mantığı biz isimler de değil de fiillerde gerçekleştireceğiz.
verdiğim örneklerin ilki Batı, ikincisi
doğu diyalekti, üçüncüsü ise doğu lehçesinin kiril ile yazılışıdır.
1.ć=q=кI=bir varlığın bir yerDEN
ayrılmasını tahayyül ettiren kök fiildir. Nesne almayan geçişsiz bir fiil
köküdür. Anlam itibariyle ayrılma durumunu gösterir. AYRILMA durumundaki bir
fiildir.
2.x=x=x= bir varlığın, başka bir
varlık tarafından bir yerDEN ayrılmasını tahayyül ettiren kök fiildir. Nesne
alan geçişli bir fiildir. Ayrılma durumundaki bir fiildir. 1. fiil ile
nesne alma bakımından ters, anlam bakımından aynı olan fiildir.
3.ha=ha= хьэ=bir
varlığın bir yerE girmesini tahayyül ettiren kök bir fiildir. Nesne
almayan geçişsiz bir fiil köküdür. Yönelme durumundadır.
4.l'ha=l'ha=лъхьэ= bir varlığın, başka bir varlık
tarafından bir yerE konulmasını, dahil edilmesini tahayyül ettiren kök fiildir.
Nesne almayan geçişsiz bir fiildir. Yönelme durumundadır.
Yukarıdaki bilgiler fiiller konusunda çok
işimize yarayacak bilgilerdir. anlamların genişliğine dikkat edelim. Ancak illa
ki de Türkçe bir kelimeyle anlamlarını açıklayacak olursak, 1. çıkmak, 2.
çıkarmak, 3. girmek, 4.koymak olarak çevirebiliriz.
şimdi konum belirteçlerimizi ve
karşılarına da fiil köklerimizi yazalım. Her şeyi bir arada görelim.
Çaprazlayalım.
KONUM ÖN EKLERİ
KÖK FİİLLER
Té= те = üzeri
Ş’e= щlэ = altı
De= дэ = arası
x=x=x=(çıkarmak,
ayırmak)
Ko= къуэ = arkası
.
Xe= xe = araları,içi
Go= гуэ = yanı
ha=ha= хьэ=(dahil
olmak,girmek)
U= lу = önü
Pı=пы = ucu
Şı= щы = belirli bir yer
l'ha=l'ha=лъхьэ=(dahil etmek,koymak)
Tabloda Türkçeleri de yazdığına göre çaprazlama yapmak ve anlamlandırmak son derece kolay olsa gerek. Oluşacak 40 fiilin anlamları Türkçede farklı farklı kelimelerle ifade ediliyor olabilir. Bazıları ise ilk duyulduğunda anlamsız gibi gelebilir. Ancak başka eklerle de desteklendiğinde anlamlı olanlar bulunmaktadır. Şimdilik buna fazla takılmamak gerekir.Ancak kök fiillerin anlamının geniş olduğunu lütfen unutmayın. Bir kaç tanesini inceleyelim. Fiillerin sonuna "ın" veya "n" mastar ekini de ekleyerek sözlük anlamlarını da mastar halinde verelim.
yi-qın= içinden çıkmak
yi-xın= içinden çıkarmak
yi-han= içine girmek
yi-ĺhan= içine koymak
xe-xın= seçmek (aralarından ayırmak)
té-ĺhan= koymak (üzerine koymak)
pı-ĺhan=asmak (ucuna koymak, dahil etmek)
pı=xın=koparmak (ucundan ayırmak)
té-han= bir şeyin üzerine dahil olmak
(yola koyulmak, ortaya çıkmak, sahneye girmek)
de-han= yerleşim yerine girmek
de-qın = yerleşim yerinden ayrılmak
de-ĺhan=arasına koymak
de-xın= arasından çıkarmak
ṩı-qin= sözü edilen yerden ayrılmak (sigu
şıqas= kalbimden ayrıldı= vazgeçtim, pes ettim,kalbim soğudu)
ṩı-xın= sözü edilen yerden(insan bedeni)
ayırmak(elbise çıkarmak)
u-han = önüne dahil olmak(uğramak)evin
içine dahil olunca girmek diyebiliriz. Ama evin önüne dahil olunca
uğramak tam dahil olmamak gibi bir anlam çıkıyor. Zorlama gibi görünse de Çerkesçe
düşünmeyle ilgili bir durum.
u-ĺhan= (u eki ağız bölgesi için de
kullanılır.ağız ön taraftır.Türkçede de kullanılır bu mantık. Kapının ağzı, )
ağıza dahil etmek. Yani lokma almak. Yemek yemekten farklı, bizzat lokmayı ağza
koyma işi.
Dil öğrenme amacıyla bu bloğu takip
edenler için, çaprazlama sonucu oluşan diğer kelimeleri oluşturmak ve
anlamlarını öğrenmek size ait olsun. Evet ben kolaylarını yazdım. Zorları site
ait!!! Ayrıca hangi fiillerin hangi durumda kullanıldığı ile ilgili çevrenizden,
sanal ortamlardan vs. örnekler bulmalı, dinlediğiniz Çerkesçe konuşmalarda sözü
geçen fiilleri seçmeye çalışmalısınız.
Bir sonraki yazıda buluşmak üzere.
Hoşçakalın....
