Orta okul ve lise yıllarındaki Türkçe dil bilgisi derslerimizi hatırlayarak bazılarımız için biraz nostalji yapalım. Hani cümlenin öğelerini bulurduk. Önce cümlenin yüklemini bulur, kendisiyle koyu bir sohbete başlardık ya! eylemi kim yaptı? kimi neyi yaptı? nerede ne zaman nasıl niçin yaptı? Sağolsun bizi hiç kırmaz, bildiği bir şey varsa açıkça söylerdi.
kim yaptıya verdiği cevap cümlenin öznesi, kimi neyi yaptı sorularına verdiği cevap ise cümlenin nesnesi olurdu. Kalan soruların hepsi de tümleçti. Tümleçleri de yok dolaylıydı yok dolaysızdı yok zarf tümleciydi gibi ayırırdık. O sırada arka sıralarda yaramazlık yapmakla meşgul olan, yüklemle her hangi bir sohbete girmemiş okuyucuları da düşünerek ben şimdilik tümleçleri ayrı ayrı incelemeden hepsine tümleç deyip geçeceğim.
Türkçede nesne ve tümleç olan kelimelerin fiilde yansımaları bir ek olarak bulunmaz. Türkçe bir cümlenin yüklemine bakarak sadece öznenin kim olduğunu anlayabilirsiniz. "gönderdim" fiilinde gönderme işini yapanın 1. tekil şahıs olduğunu sondaki m harfinden anlayabiliriz. Kimi nereye kim için gönderdiği sorularının cevabını bu kelimeden bulamazsınız. Cümleyi oluşturan diğer kelimelere bakmalısınız.
Çerkesçede sıkıpxuiğeqoas=сыкъыпхуигъэкlуащ fiiline bakalım.
kim= 3. tekil şahıs o (özne)
kimi neyi = 1. tekil şahıs beni (nesne)
kime neye nereye = 2. tekil şahıs sana (tümleç)
Daha önceki derslerimizde 1. ve 2. şahısların belirgin şahıs olduğunu 3. şahısların ise belirgin olmayan şahıs olduğunu anlatmıştım. Bunu anlamak özellikle tümleç ekleri açısından son derece önemlidir. Şöyle ki;
özne, nesne veya tümleç durumundaki belirgin şahısların fiildeki yansımalarına bakarak doğrudan kim kimi ve kime sorularının cevaplarını net olarak anlayabiliriz. Bu soruların cevapları ben sen beni seni bana sana gibi cevaplar olduğu için cevap nettir.Kim olduğu belirgindir. Ancak üçüncü şahıslar nesne, özne veya tümleç durumunda olduklarında fiildeki yansımalarına baktığınızda, o, onu, ona, onlar, onları, onlara cevaplarını alırsınız ki. o diye kastedilenin net olarak ne, kim olduğunu anlamak için cümlenin öğesi durumunda bulunan kelimelere ihtiyaç duyarsınız. O diye kastettiğiniz bir insan mıdır? cansız bir varlık mıdır? İnsan ise adı nedir? bunları ancak cümlenin diğer kelimelerine bakarak anlayabilirsiniz.
Belirginleştirme eklerini (m,r) sadece 3. şahısların aldığını hatırlayın. Nesne 3. şahıs ekinin olmadığını veya boşluk olduğunu da hatırlayalım. Nesne ekleri sırasıyla, sı, wı, .... dı, fı ...xe (fiil sonunda) şeklindeydi. 3. tekil şahıs nesne eki diye bir ek yok. Çünkü belirgin bir şahıs yok ortada. 3. çoğul şahıs nesne eki de aslında yok. sondaki xe eki sadece nesne çoğul ekidir. Ancak ek yok diye o,onu, ona anlamı yok değil. Ekin olması gereken yerde olmaması başlı başına önemli bir durumdur ve 3. şahıs olduğunu gösterir. O yüzden 3. şahıs nesne eki boşluktur diye ifade ediyorum.
Yukarıdaki durumun benzeri Türkçede de vardır. "Geldi" fiilinde herhangi bir şahıs eki yoktur. Şahıs ekinin olmaması onun 3. şahıs olduğunu gösterir. Gelen "o"dur. Çünkü Türkçede öznesi olmayan cümle olmaz. Çerkesçede de nesne eki yoksa, 3. şahıstır. Lütfen Çerkesçede nesnesi olmayan fiil olamayacağını hatırlayınız. Her şey ne kadar mantıksal deyil mi?
Tümleç şahıs eklerini görelim.
Şahıs Zamiri Tümleç şahıs eki nesne şahıs eki özne şahıs eki
сэ=se=ben с-з=s-z сы=sı с-з=s-z
уэ=we=sen уэ-б-п=we-b-p уы =wı б-п=b,p
ар/абы=ar/abı=о е =ye .....(boşluk) и=yi
дэ=de=biz д-т=d-t ды = dı д-т=d-t
фэ=fe=siz ф-в=f-v фы =fı ф-в=f-v
ахэр/ахэм=axer/axem я=ya ...хэ=xe я =ya
Tümleç eklerini.
1. eylemin yapıldığı yönü bildirenler (ne tarafa) (bu tarafa=kı)
2. eylemin yapıldığı varlığı bildirenler (kime,neye) (bana, sana,ona, bize, size,onlara)(yukarıdaki tümleç şahıs ekleri)
3. eylemin kim için (şahsiyet)yapıldığını bildirenler (kim için) (için, ithafen=xu)
4. eylemin yapıldığı konumu bildirenler (nereye)(konum belirteçleri)
5. eylemin yapıldığı yeri bildirenler (nerede) (orada=şı)
6.eylemin yapıldığı zamanı bildirenler (ne zaman)
7. eylemin yapılış şeklini bildirenler (nasıl) (birlikte=zede)
olarak gruplandırabiliriz. Ancak şimdilik 5. 6. 7. maddeleri işlemeyeceğiz. 1.2.3.4. maddeleri işleyeceğiz. Diğer maddeleri işlemeden önce bazı açıklamalar yapmak gerekir. Üstelik şimdiye kadar anlatılan konularla ilgili olanlar ilk dört maddedir.
1. Eylemin yönünü bildiren kı eki ayrıca anlatılmıştı. Buraya doğru yapılan eylemlerde kullanılır. Ayrıntılı incelemek için tıklayınız. Kı eki önemli bir tümleç ekidir.
kı ekinden sonra başka hiç bir tümleç eki yoksa "buraya" anlamı çıkarken, tümleç şahıs eki geldiğinde o şahsa doğru yapılan bir eylemden bahsedilmektedir.
Aslında yukardaki ilk dört madde incelendiğinde görülecektir ki, 1. madde eylemin yönünü, 2. 3. 4. maddeler ise yönelinen yeri gösterirler. Şöyle ki;
Çerkesçede vektörel eylemler 3 şeye yönelebilirler. Bir varlığa, bir şahsiyete veya bir yere...
2. Eylemin yöneldiği varlığı bildiren ek; bir varlığa yönelme varsa şahıs tümleç eklerinden birini alırlar. Adının ŞAHIS tümleç eki olması sizi yanıltmasın bu ekler kişinin şahsiyetini değil, bir varlık olarak vücudunu refere eder. Şahsiyeti değil, bir nesne gibi kişiyi refere eder. Nesnel özne konusuyla birebir örtüşür bu durum. Çerkesçe her yerde insanı iki özelliğiyle ele alır. Birincisi bir nesne olan insan. İkincisi ise onun ruhu, kişiliği, şahsiyetidir. İnsan псэ = pse = can ile гу = gu = kalp ten oluşur. Dilin kurgulanmasında bu durum net olarak görülür. Burda felsefecilere çooook iş düşüyor. Bir gün birileri bu konuyu irdeleyecektir herhalde....
2. Eylemin kim için yapıldığını bildiren ek;bir şahsiyete yönelme varsa "хуэ=xo" ön eki alırlar. İşte bu ek de yukarıdaki 1. maddede açıklanan pse=can a değil gu=kalp e hitap eden insanın kişiliğini refere eden ektir. İnsanın kişiliğine yönelme durumunda хуэ=xo eki kullanılmalıdır. Aslında bu ekin orjinali "ху=xu" sesidir. "ху+e = xu+ye" birleşmesiyle "хуэ=xo" haline dönüşmüştür. Yani kişiliğe yönelme durumunda ху=xu eki ile birlikte ona diye gösterilen ye eki de kullanılmaktadır. Neyse fazla detayın iyi olmadığını hatırladım. İlerde ху=xu şeklinde gösterdiğimde niye ху= xu oldu diye sormayın diye şimdiden önlem alıyorum kendimce....
3. Eylemin yöneldiği yeri belirten tümleç ekleri; bir yere yönelme varsa, daha önce işlediğimiz "konum belirteçleri" nden birini alırlar. Bu önemli ekleri ilk konu olarak işlemiştim hatırlarsanız. İsterseniz tıklayarak dönüp bi inceleyin. Adı üstünde konum belirtiyor. Yani fiilin yöneldiği yeri bildiriyor denilebilir. Ancak bu yer köy, kasaba, ev, okul gibi bir yer değil, böyle bir yerin yada masa, sandalye dolap vb gibi bir nesnenin üstü, altı, içi, önü vb. dir.
Tümleç ekleri fiilin önüne geldiğinde Çerkesçe düşündüğünüzde kelimenin anlamı değişmez. Farklı farklı durumlar için aynı kökü aynı anlamda kullanmış olursunuz o kadar. Ancak Türkçe veya başka bir dile çevirdiğinizde bir biriyle alakasızmış gibi görünen yeni kelimeler oluştuğunu görürsünüz. Çerkesçe düşünmek mevzuu budur. Bir kaç örnek görelim.olarak gruplandırabiliriz. Ancak şimdilik 5. 6. 7. maddeleri işlemeyeceğiz. 1.2.3.4. maddeleri işleyeceğiz. Diğer maddeleri işlemeden önce bazı açıklamalar yapmak gerekir. Üstelik şimdiye kadar anlatılan konularla ilgili olanlar ilk dört maddedir.
1. Eylemin yönünü bildiren kı eki ayrıca anlatılmıştı. Buraya doğru yapılan eylemlerde kullanılır. Ayrıntılı incelemek için tıklayınız. Kı eki önemli bir tümleç ekidir.
kı ekinden sonra başka hiç bir tümleç eki yoksa "buraya" anlamı çıkarken, tümleç şahıs eki geldiğinde o şahsa doğru yapılan bir eylemden bahsedilmektedir.
Aslında yukardaki ilk dört madde incelendiğinde görülecektir ki, 1. madde eylemin yönünü, 2. 3. 4. maddeler ise yönelinen yeri gösterirler. Şöyle ki;
Çerkesçede vektörel eylemler 3 şeye yönelebilirler. Bir varlığa, bir şahsiyete veya bir yere...
2. Eylemin yöneldiği varlığı bildiren ek; bir varlığa yönelme varsa şahıs tümleç eklerinden birini alırlar. Adının ŞAHIS tümleç eki olması sizi yanıltmasın bu ekler kişinin şahsiyetini değil, bir varlık olarak vücudunu refere eder. Şahsiyeti değil, bir nesne gibi kişiyi refere eder. Nesnel özne konusuyla birebir örtüşür bu durum. Çerkesçe her yerde insanı iki özelliğiyle ele alır. Birincisi bir nesne olan insan. İkincisi ise onun ruhu, kişiliği, şahsiyetidir. İnsan псэ = pse = can ile гу = gu = kalp ten oluşur. Dilin kurgulanmasında bu durum net olarak görülür. Burda felsefecilere çooook iş düşüyor. Bir gün birileri bu konuyu irdeleyecektir herhalde....
2. Eylemin kim için yapıldığını bildiren ek;bir şahsiyete yönelme varsa "хуэ=xo" ön eki alırlar. İşte bu ek de yukarıdaki 1. maddede açıklanan pse=can a değil gu=kalp e hitap eden insanın kişiliğini refere eden ektir. İnsanın kişiliğine yönelme durumunda хуэ=xo eki kullanılmalıdır. Aslında bu ekin orjinali "ху=xu" sesidir. "ху+e = xu+ye" birleşmesiyle "хуэ=xo" haline dönüşmüştür. Yani kişiliğe yönelme durumunda ху=xu eki ile birlikte ona diye gösterilen ye eki de kullanılmaktadır. Neyse fazla detayın iyi olmadığını hatırladım. İlerde ху=xu şeklinde gösterdiğimde niye ху= xu oldu diye sormayın diye şimdiden önlem alıyorum kendimce....
3. Eylemin yöneldiği yeri belirten tümleç ekleri; bir yere yönelme varsa, daha önce işlediğimiz "konum belirteçleri" nden birini alırlar. Bu önemli ekleri ilk konu olarak işlemiştim hatırlarsanız. İsterseniz tıklayarak dönüp bi inceleyin. Adı üstünde konum belirtiyor. Yani fiilin yöneldiği yeri bildiriyor denilebilir. Ancak bu yer köy, kasaba, ev, okul gibi bir yer değil, böyle bir yerin yada masa, sandalye dolap vb gibi bir nesnenin üstü, altı, içi, önü vb. dir.
зэшын = zeşın = yorulmak
хуэзэшын = xozeşın= bir kişinin şahsiyeti için yorulmak olur değil mi? Fiil kökü ve Çerkesçe kullanımı aynıdır. Ekin görevi de her zamanki görevidir. Bu iki kelime sizce ayrı ayrı fiiller midir? Bence değildir. Türkçe anlamı ise özlemektir. Böyle baktığınızda özlemek kelimesi ne kadar kısır kalıyor değil mi? Çerkesçe ifadesi şiir gibi....
псэлъэн = pseĺen = konuşmak
тепсэлъыхьын = tépseĺıhın = müzakere etmek
хэпсэлъыхьын = xepseĺıhın = lafa karışmak
((((( кlуэн=qon=gitmek fiili kendi anlamı içinde vektörellik barındırır. Bu fiilin vektörel kullanımı ile vektörel olmayan kullanımı arasında yapı itibariyle bir fark yoktur. Ana tablomuzun 1. sütunundaki kullanımı ile (кlуэн = qon=yol almak anlamında) 3. sütunundaki kullanımı (кlуэн=qon=bir yere gitmek) arasında yapı olarak hiç bir fark yoktur. Her hangi bir ek eklemeden 1. sütundan 3. sütuna geçiş yapabilir.
унэм сыкlуащ = wnem sı-qoas = eve gittim.
Size bir sır vereyim. Çerkesçe dil bilgisi ile ilgili bir konuyu merak eden biri, hep кlуэн=qon=gitmek fiiliyle deneme yapmaya başlar. Siz sakın bunu yapmayın. Çünkü ilk akla gelen ama anlaşılması en zor ve en özel fiillerdendir кlуэн=qon fiili....e=Ye eki almadığı halde doğuştan vektörel anlamı olan başka fiiller de çoktur. Ancak кlуэн=qon fiili vektörel olmayan anlamda da kullanılmaktadır.)))))))
Neyse şimdi biraz örnek inceleyelim.
плъэн=Pl'en fiilinin 1. sütundaki vektörel olmayan kullanımı ile (плъэн=pl'en= bakmak) 3. sütundaki vektörel kullanımı farklıdır. 3. sütuna geçtiğinde "e=ye" ön ekini alarak bir yere yönelir. (е-плъын=ye-pl'ın= bir yere bakmak) Bu şu anlama gelir. Eğer bir yere bakmak anlamında kullanacaksanız, fiile mutlaka ama mutlaka bir tümleç eki eklemek zorundasınızdır. Bakılan yeri belirtmek zorundasınız. Zaten "e=ye" bir tümleç ekidir.
плъeн = pl'en=bakmak (geçişsiz vektörel değil)
сы- плъащ sı- pl'as= ben baktım
е -плъын ye -pl'ın = bir yere bakmak. (geçişsiz vektörel)
унэм сы- е -плъащ wnem sı- ye -pl'as=ben eve baktım.
унэм уы- къы -е -плъащ wnem wı- kı-ye -pl'as =sen eve baktın (ben evdeyim)
уы- къы -зэ -плъащ wı-kı -ze -pl'as =sen bana baktın
сы - уэ -плъащ sı - we- pl'as= ben sana baktım.
тын tın = bir şeyi vermek
() е- тын () ye- tın = bir şeyi ona vermek (geçişli vektörel etken fiil)
() уэ- с- тащ () we-s-tas= onu sana ben verdim
() е- с- тащ () ye-s-tas = onu ona ben verdim
уы- е- с- тащ wı- ye-s-tas = seni ona ben verdim
() къы-зэ- п- тащ () kı-ze-p-tas = onu bana sen verdin
() къы-уэ- и- тащ () kı-we-yi-tas= onu sana o verdi
() къы-зэ- и- тащ () kı-ze-yi-tas = onu bana o verdi
уы-къы-зэ- и- тащ wı-kı-ze-yi-tas = seni bana o verdi
сы-къы-уэ- и- тащ sı-kı-we-yi-tas = beni sana o verdi
сы-къы-уэ- я- тащ sı-kı-we-ya-tas=beni sana onlar verdi
сы- я- я- тащ sı- ya-ya-tas=beni onlara onlar verdi (ya+ya= ra, sonraki konu)
шхын şxın = bir şeyi yemek (geçişli, vektörel değil)
() е- гъэшхын () ye- ğeşxın = bir şeyi birisine yedirmek (geçişli vektörel ettirgen)
() е- з- гъэшхащ () ye- z- ğeşxas = onu ona ben yedirdim.
() е- б- гъэшхащ () ye -b- ğeşxas = onu ona sen yedirdin.
() е- и- гъэшхащ () ye-yi- ğeşxas = onu ona o yedirdi. (ye+yi = yiri olur. sonraki konu)
уы- къы- зэ-и -гъэшхащ wı-kı-ze- yi -ğeşxas = seni bana o yedirdi
Yukardaki örneklerde "e-ye" ekine ve aşağılara indikçe e-ye ekinin yerine belirgin şahıslara ait eklerin geldiğine dikkat edin. Bu durumda "e-ye" eki "ona" anlamındadır. Zaten tümleç şahıs eklerinde ona=ye, onlara=ya şeklindedir.
хьын = hın= bir şeyi götürmek (geçişli vektörel fiil. ye eki olmadığı halde vektörel. Tıpkı qon gibi)
къэ -хьын ke hın=bir şeyi buraya götürmek=getirmek
() къы п- хуэ- с- хьащ ()kı p - xo - s- has=onu senin için ben getirdim
() къы с- хуэ- и- хьащ ()kı s - xo - yi- has=onu benim için o getirdi.
() () хуэ- я- хьащ () () xo - ya- has=onu ona onlar götürdüler
() къы () хуэ- я- хьащ ()kı () xo - ya- has=onu ona onlar getirdiler. (o burada, onlar uzakta)
() я-хуэ- п -хьащ() ya- xo - p - has=onu onlara sen götürdün.
уэн= wen=patlamak, yıkılmak, vurmak gibi ani ve sert bir şekilde yapılan eylemdir. Türkçede farklı kelimelerle ifade edilen, Çerkesçede ise, kök olarak aynı kelime ile ifade edilen fiildir. Çerkesçedeki fiillerin anlamlarını ve eklerle anlam genişlemesini anlayabilmek için iyi bir örnektir.
уэн wen= patlamak (geçişsiz, vektörel değil)
е - уэн ye-wen= bir şeye wurmak (geçişsiz, vektörel)
къы-зэ- уащ kı-ze- was= o bana (cisim olarak bana, bedenime) vurdu.
къэ уэн ke wen= bu tarafa doğru patlamak= yıkılmak (yönelme eki yok sadece kı eki var)
къы- е уэн kı- ye-wen = bu tarafa doğru vurmak. (kı ve ye ekleri bir arada)
къы-пы-уэн kı -pı-wen = kokunun bu tarafa doğru vurması. Pı eki burun anlamında olmalı. Kokmak,
щы- уэн ṩı-wen = kokmak ama bir yerden koku gelmesi olayı.
зэ- уэн ze-wen= savaşmak (ze eki özne olan s,se ile karıştırılmasın birliktelik anlamı katar. Daha sonra anlatılacaktır.)
aynı kökten daha bir çok kelime yapılabilir. Şimdilik aklıma gelenler bunlar. Bir yazımda 100-200 kök fiili öğrenirsek bize yeteceğini söylemiştim. Sizce haklı olabilir miyim? Başka kök fiiller de var ki... Akıllara zarar... İnşallah bir ara onları da detaylandırırım. Şimdilik yeter. Bir sonraki derste görüşmek dileğiyle....
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder