GEÇİŞSİZ VEKTÖREL FİİLLER-2

2. grup fiilleri oluşturan geçişsiz vektörel fiilleri 3 sütunda göstermiştim. 1. sütunu, kullanılan "xo" ,"ye"  ve "kı" eklerini de açıklayarak anlatmıştım. Şimdi ise diğer 2 sütunu anlamaya çalışacağız.

GEÇİŞSİZ					GEÇİŞLİ
V. DEĞİL		VEKTÖREL			V.DEĞİL		VEKTÖREL
Şahıs	Nesne	Şahsa yönelme	Nesneye yönelme	Yönelme + ayrılma	oldurgan	ettirgen	oldurgan	ettirgen
qon кlуэн		Xo-qon Хуэкlуэн	Xe-qo-ten Хэкlуэтэн	Ye-qo-qin Екlуэкlин	Ğe-qon ГЪэкlуэн		xo-ğe-qon  хуэгъэкlуэн
leĵen лэжьэн		Xo-leĵen Хуэлэжьэн	Té-leĵı-hın Телэжьыхьын		Ğe-leĵen ГЪэлэжьэн		xo-ğe-leĵen  хуэгъэлэжьэн
jeyın жeйын		Xo-jeyın Хуэжeйын	Xe-jeyı-hen Хэжeйыхьэн		Ğe-jeyın ГЪэжейын		xo-ğe-jeyın  хуэгъэжейын
ṫısın тlысын		xo-ṫısın  хуэтlысын	Té-tıs-hen Тетысхьэн	Ye-ṫıse-qin Етlысэкlин	Ğe-ṫısın  ГЪэтlысын		xo-ğe-ṫısın хуэгъэтlысын
	Tqun ткlун		Pı-ṫqun Пы-ткlун		Ğetqun гъэткlун		Ye-ğetqun е-гъэткlун
Pĺen плъэн		Ye-pĺın Е-плъын	Té-pĺı-hın Tе-плъы-хьын	Ye-pĺe-qin Е-плъэ-кlин	Ğepĺen гъэплъэн	Ğepĺın гъэплъын	Ye-ğepĺın Е-гъэплъын
Pseĺen псэлъэн		Ye-pseĺın Е-псэлъын	Té-pseĺı-hın Те-псэлъы-хьын		Ğepseĺen гъэпсэлъэн	Ğepseĺın гъэпсэлъын	Ye-ğepseĺen Е-гъэпсэлъэн
Deon дэlуэн		Ye-deun Е-дэlун			Ğedeon гъэдэlуэн	Ğedeun гъэдэlун	Ye-ğedeon Е-гъэдэlуэн
		Ye-źeken Е-дзэкъэн			Ğeźeken гъэдзэкъэн		Ye-ğeźeken Е-гъэдзэкъэн
		Ye-zeğın Е-зэгъын					Ye-ğezeğın Е-гъэзэгъын

Geçişsiz vektörel fiillerin birinci sütununu, şahsa yönelen eylemler oluşturmuştu. 2. sütunu ise nesneye yönelen filler oluşturur. Burada sorulması gereken soru şudur. Çalışmak eylemi nasıl olur da bir nesneye yönelebilir. elmaya çalıştım. Armuta çalıştım gibi bir cümle ilk bakışta yanlış gibi görünse de Çerkesçenin yapısı ve kurgulanışına son derece uygundur. Şöyle ki;

Hatırlayacağınız üzere, 1. grup fiilleri oluşturan geçişsiz vektörel olmayan fiiller, bir durumu bildiren, içerisinde bir hareket anlamı bulunmayan fiiller idi. Gitmek fiili bile içerisinde hareket anlamı barındırmıyordu. Yol alıyor durumda olmak olarak nitelendirmiş idik. Aynı fiillerin bir kişinin şahsına yönelme eki olarak "xo", bir nesne olarak  vucuduna yönelme eki olarak da "ye" ekini kullanmıştık. Aslında nesneye yönelme eki "ye" dir diyebiliriz. Peki bu fiillerin bir nesneye yönelmesi nasıl olacak? Elmaya çalışmak, Armuta konuşmak gibi bir cümle anlamlı mıdır?

Bir fiil eğer vektörel ise bir başlangıç ve bir bitiş noktası var demektir. Başlangıç ve bitiş noktası varsa orada bir hareket var demektir. Bir hareket var ise bu hareketin mutlaka ama mutlaka bir yönü vardır. Tabi konuşmak, uyumak gibi bir çok fiilde fiziki bir hareketin olması beklenemez. Burada bahsedilen hareket dil bilimi anlamında bir yere doğru yapılan bir eylem olmasıdır. Ancak konunun somut olarak algılanması kolay olduğu için kolay bir örnek vermek yerinde olacaktır.

ṫısın=oturmak fiili 1. grup bir fiildir. Ve oturuyor durumda olma anlamı vardır. Her hangi bir hareket anlamı içermez.

Eğer bir nesnenin üzerine doğru yönelerek, o nesnenin üzerine oturma eyleminden bahsedecekseniz ṫısın=oturmak fiilini kullanamazsınız. Mesela arabanın dışında olan bir kişiye, arabaya binip oturmasını söyleyecekseniz ṫısın fiilini yalın olarak kullanamazsınız. Yer bildiren ön ekler konusunda 10 adet ön ek görmüştük. İç=yi ön ekini eklemeniz gerekir. Çünkü arabanın içine girmesini söylüyorsunuz. Fiilimiz yiṫısın haline gelir. Ancak bu yeterli değildir. Hatırlar mısınız, -İsterseniz dönüp bi bakın- hen=girmek dahil olmak diye bir kök fiilimiz vardı. Bu fiile kök fiil denmesinin sebebi hikmeti, bu fiilin aynı zamanda ve anlamını koruyarak bir ek olarak kullanılıyor olmasıdır. Yani;

                                            ṫısın=oturuyor durumda olmak

                                            ṫıshen= bir hareket olarak oturma işi. Oturmuyor durumdan oturuyor duruma geçmek için yapılan hareket.

                                            yiṫıshen=içine oturarak dahil olmak. (içine oturmak)

                                           téṫıshen= üzerine oturarak dahil olmak(üstüne oturmak)

                                           xeṫıshen= aralarına oturmak.

                                           kıt-xe-ṫıs-hen=bizlerin arasına girip oturmak.

                                           ya-xe-ṫıs-hen = onların aralarına girip oturmak.

Yani konum bildiren ön ekler, eylemin  nesnenin neresine yöneldiğini bildirirken, "hen" eki ṫısın  fiilini bir durum olmaktan çıkartıp ona hareket kazandırır. Statik olmaktan çıkarır ona dinamizm kazandırır. Tablo incelendiğinde  aynı sütunda bulunan diğer fiillerin de aynı mantıkla oluştuğu görülür. Bir örneği daha inceleyelim.

jeyın= uyumak, bir durumu bildiren fiildir. Hareket anlamı yoktur. ancak "xe-jeyı-hen" şeklinde kullanıldığında, uyuyup kalmak, biraz kestirmek gibi anlamlar içerir. Bu haliyle hareket anlamı barındırır. Uyanık durumdan uyur duruma geçme eylemidir.

Té-leĵı-hen= bir konunun üzerine çalışmak.

Té-pseĺı-hın= bir konunun üzerine konuşmak

xe-pseĺı-hın= lafın  arasına girip konuşmak

xe-pĺı-hen=bir çokluğun aralarına bakmak, aramak

Tabi fiillerin önüne konum bildiren ön eklerden her biri gelebilir. Ancak tabii ki, her biri anlamlı olmaz. Sadece dilin imkanları olarak görmek gerekir. Sonuna ise kök fiil olan başka ekler de gelebilir. Tamamen başka bir konu olduğu için kök fiillerle ilgili başka açıklamaları sonraya bırakıyorum.

Görüldüğü gibi ön ek ve son ek almış fiilin anlamını net olarak eklerden anlamak çok ta mümkün değil. Eklerin kattığı anlamlardan çok da uzak anlamlar olmamakla beraber Türkçeye çevrildiğinde uzak gibi geliyor. Ancak Çerkesçe mantığıyla düşünüldüğünde anlamlardaki netlik daha iyi anlaşılıyor. Başka bir örnek vermek isterim.

pĺen=bakmak  durum bildiren bir fiildir. Bakıyor olma durumu. Ye ön eki aldığında vektörel hale geleceğini biliyoruz. yepĺın= bir yere bakmak (fiil sonundaki "ı" "e" ses değişimini dikkate almayın) pı= uç olduğunu hatırlayalım. pı-ye-pĺen  anlamı nedir dersem ne dersiniz. Eğer konuları ben iyi anlatabilmiş ve siz de iyi anlamışsanız "ucuna bakmak" anlamına geldiğini bilmeniz gerekir.

Buraya kadar her şey tamamen matematiksel bir mantık içinde ilerliyor. 2+2=4 önermesi kadar net değil mi? İşte bu noktadan sonra dilin matematiğine biraz sosyallik ekleniyor. Yani insani faktörler, insanların kelimelere anlam yüklemeleri. Ucuna baktığımız şeyin yol olduğunu söylersem yolun ucuna bakmak= yolunu beklemek anlamı çıkar. pepĺen kelimesini böylece beklemek olarak Türkçeye çevirebiliriz. Beklemek fiili hala hareket bildiren bir kelime değildir. Çünkü, pı eki almasına rağmen "hen" ekini almamıştır. Bir yere dahil olma anlamı içermemektedir.

Çerkesçede genel bir kural olarak bütün vektörel fiiller yönelme durumundadırlar. geçişsiz vektörel fiillerin 3. sütunu olan yönelme+ayrılma durumundaki fiiller ise ayrılma anlamındaki kök fiil olan "qın" fiilinin bir son ek gibi fiil köküne yapışmasıyla oluşur. Bu tür fiiller hem yönelme hem de ayrılma ekleri alarak oluşmuşlardır. İlerleyen zamanlarda ayrıntılı olarak incelenecektir. Ancak şimdilik bu kadar ön bilgi yeterlidir.

Bir sonraki yazıda şimdiye kadar anlatılan konular, genel  bir tekrar anlamında çok kısa olarak özetlenmeye çalışılacak, ayrıca örneklerle anlatılanlar somutlaştırılmaya çalışılacaktır. Şu durumda tablomuzun 1. ana bölümü olan geçişsiz fiilleri tanımış bulunuyoruz. Daha sonraki derslerimizde geçişli fiilleri tanımaya çalışacağız.

                                                                                                                          SAYGILAR....