DİKKAT!
BU YAZI, BLOGUN GENEL AMACI OLAN "Çerkesçe öğrenmek isteyenlere yol haritası olmak" TAN DAHA İLERİ SEVİYEDE ve GEREKSİZ BİLGİLER İÇERİYOR OLABİLİR. AMA OKUMAKTA FAYDA VAR. OKUMAKTAN KİM ÖLMÜŞ!!!
Fonetik konusuna girdiğimizden beri fark etmişsinizdir. У=U sesi ile ilgili her zaman özel durumlar var. Ünlüleri anlattığım tablonun altına bir not düşerek у=u ünlüsü ile ilgili söylenecek çok şey olduğundan bahsetmiştim. İşte söylemeden geçemediğim için bu yazıyı yazıyorum. у=u ünlüdür diyoruz olmuyor, ünsüzdür diyoruz olmuyor. harftir diyoruz olmuyor. harf değil diyoruz olmuyor. Kafalar karışmış gibi değil mi.... Açıklık getirme vaktidir.
Neredeydi hatırlamıyorum ama bir yazımda ses, harf ve karakter terimlerinin ayrı ayrı şeylerin adı olduğundan bahsetmiştim. Aslında Çerkesçede у=u sadece bir karakterdir. Harf de değildir ses de değildir.
Günümüzde kullanılan kiril alfabesinde Çerkesçedeki 3 ayrı durum için de u=y karakteri kullanılmaktadır. Bunu anlamak Çerkesçenin fonetik yapısını anlamak için elzemdir.
1. Labialize u: Çerkesçedeki gırtlak sessizleri ile Batı diyalektindeki (шъ жъ ц --ş j ç) sessiz harflerden sonra gelen (y=u) karakteri, Arapçadaki ötüre görevindedir. Sadece sessizin yuvarlak okunacağını gösterir. Bu sessizlere yuvarlak sessizler dediğimizi hatırlayınız. İşte Çerkesçede asıl sadece bu u vardır. Bu da ünlü,ünsüz veya harf kabul edilemez. Kendisinden önceki sessizin yuvarlak okunacağının işaretçisidir.
Kirilde ly şeklinde bir harf vardır. Bu harf kısa yuvarlak ünlü bir ses gibi seslendirilse de ünlü ses kategorisine sokulamaz. Çünkü ünlü ses ünsüzlerin sonuna gelerek onları seslendirilebilir hale getiren seslerdir. Bu harfin öyle bir yeteneği yoktur.
Iуданэ=iplik
Iупэ=dudak
Iухын= açmak
Tüm cesaretimi toplayarak bugüne kadar hiç bir kaynakta görmediğiniz, hiç bir kimseden duymadığınız bir şey söyleyeceğim. Çerkesçede şimdiye kadar kimsenin tanımlamadığı (en azından benim haberim yok.) bir sessiz var. O da Arapçadaki hemze elifin karşılığı diyebileceğimiz bir sessizdir. Arapçada hemze elifin verdiği ses bir "ıkınma" sesidir. Çerkesçede bu sesin karşılığı Iы dır.Arapçada olmadığı halde Çerkesçede bu sesin yuvarlak versiyonu tahmin edebileceğiniz gibi Iу sesidir. Yani у=u karakteri burda da bir sessizi labialize etmektedir. Kirildeki ( I ) karakterinin görevlerinden biri aslında bu sessizi simgeleştirmektir.
Akıllara şu soru gelebilir. Daha doğrusu gelmelidir. Eğer dilimizde u sesi yoksa, Kaberdeycede gelecek zaman eki diye tanımlanan "у=u" sesi nedir? Üstelik н=n sessizinin yuvarlak versiyonu yoktur. Nasıl olur da н=n sessizinden sonra у=u karakteri gelebilir?
сыкIуэНУщ = sıqonus = gideceğim.
Bu sorunun cevabını vermek için ilerde anlatmayı planladığım ancak şimdi sadece örnekleyeceğim bir ekten bahsetmek gerekir. Bir eylemin yapılış şeklini, bir olayın oluş şeklini, bir varlığın duruş şeklini tarif üzere anlatırken kullanılan у=w eki vardır. Bu ek fiilleri "zarf" haline getiren ektir ve tahmin edebileceğiniz gibi çokça kullanılır. Neredeyse iki cümlenin birinde bu eke ihtiyacınız olur.
Bir sessizden sonra bu "w" eki gelmesi gerektiği durumlarda araya " ы = ı " kaynaştırma ünlüsü girer. (w nın sessiz olduğunun ispatıdır bu durum) işte o zaman "ıw" sesi oluşur ki bunun uzunca okunan bir u sesine benzediği yukarıda anlatıldı. İşte gelecek zaman eki dediğimiz u aslında bu bahsedilen ıw sesi olmalıdır.
Peki ıw sesi fiili zarfa dönüştüre bir ek ise, nasıl oluyor da gelecek zaman eki oluyor şimdi onu açıklayalım...
Türkçede gelecek zaman ekinin kullanımına bi bakalım. Daha iyi anlaşılacaktır. Gideceğim. kelimesinin aslı gidici yim olabilir mi acaba? Gitme eylemini yapmaya hazır (gidici) durumundayım.
Türkçede böyle midir bilmem. Ben daha anlaşılır kılabilmek için örnekledim. Ama Çerkesçede gelecek zaman eki olan u nun aynı mantıkla gelişmiş olabileceğini söylemek çok da abes olmaz. Keza geçmiş zaman da aynı mantıkla oluştuğu Çerkesçede net olarak görülüyor. Şimdilik bir iki örnekle geçiştirelim. W ekini ilerde detaylıca anlatacağım....
сы сымаджэ щ = ben hasta yım
сы кIуэн ыу щ = ben gitmek durumunda bulunuyorum =gidici yim.
Batı diyalektine bakalım.
сы сымадж= ben hasa yım. (batı diyalektinde yardımcı fiiller konusuna bakınız)
шытын = durmak, bir yerde, bir durumda bulunmak (konum belirteçleri konusuna bakınız)
сы кIуэ у шыт = сыкIуэшт = ben gitmek durumunda bulunuyorum.
2. W (Arapçadaki waw) sesi yerine u karekteri kullanılır: Bu ses tam olarak Arapçadaki "waw" sesidir. w karakterinin ingilizcedeki adı nedir? dubleyu.Yani çift u demektir. Çok doğru bir tanımlamadır. Evet birçok kişinin sandığı gibi w sesi ile Türkçedeki v sesinin uzaktan yakından hiç bir ilgisi yoktur. Sadece fiziki benzerlik. w sesini ister ünlü olarak ele alın, ister ünsüz. ilişkilendirilecekse ancak u sesi ile ilişkilendirilebilir. Çerkesçede eğer u sesini bir ünlü kabul edecekseniz w sesini de u ünlüsünün uzun versiyonu (çift u-dubleyu) olarak kabul etmek zorundasınız. Bu durumda w ünlü bir ses olarak görülmelidir. Yok eğer benim iddaam gibi u yu ses ve harf kategorisine bile sokmayacaksanız o zaman da w sesini ünsüz olarak değerlendirmek zorundasınız. Size iki alternatif. Seçin beğenin alın....
унэ = wne = ev
3. Uzun okunan u (ıw): Arapçadaki uzun okunan harfleri hatırlayın. Ötüre olan harfleri uzun okutan waw harfi vardı. Bilenler bilir. İşte Çerkesçeye başka dillerden geçmiş bazı kelimelerde uzun okunması gereken u sesi bulunur.
Aslında herhangi bir dile başka dillerden kelime girerken yeni dilin fonetik kurallarına göre değişime uğrar. Bunu en iyi Türkçe konuşan bizler biliriz. Günümüzde kullandığımız Türkçe kelimelerin yarısından çoğu başka dillerden Türkçeye girmiştir ve çoğunlukla Türkçenin fonetik yapısına uygun olarak değişime uğramıştır. En normal olanı da budur. Şimdi dilimize başka dillerden girmiş ve içerisinde u olan bir kaç kelime inceleyelim.
Suret = Resim, fotoğraf anlamında Arapça bir kelimedir. U sesi uzunca okunur. Ama Çerkesçede uzun okunan bir u sesi yoktur. S sesinin yuvarlak versiyonu da yoktur. Çerkesçeye geçerken SIWRET şeklinde geçmek zorundadır. Fonetik olarak da zaten öyle geçmiştir. İsterseniz dilbilgisinden hiç anlamayan ama iyi Çerkesçe konuşan annenize, babanıza, halanıza ninenize dedenize şu soruyu sorun ve cevaba odaklanın. "Çerkesçede fotoğrafa ne denir?" vereceği cevabı kiril bilmeyen birine latinle yazdırmak isteseniz sizce nasıl yazar? Can alıcı soru ise şu:
Arapçada suret kelimesi nasıl yazılır? Ben sizin için google amcaya sordum. Bizi ilgilendiren kısmını aşağıya yapıştırdım. Sad=s den sonra waw=w olduğuna dikkat ediniz. Tıpkı Çerkesçedeki gibi değilmi işin içinde w var صو
Buraya kadar у=u hakkında konuştuk. "o" konusunda söylenecekler var. Şöyle ki:
у=u labialize karakter olduğu durumlarda bir ünlü sayılamayacağı anlatıldı. mesela "къу" her ne kadar üç karakterden oluşuyor ise de aslında tek bir sesin simgesi olan tek bir harftir. son karakter olan у ise къ sesinin yuvarlak okunacağının işaretçisidir. "къу" tek bir harf olduğuna göre, bu harfin sonuna mesela "э" ünlüsü getirildiğinde ne olur. Hiç bir şey olmaz. Bir sessizin sonuna bir sesli geldiğinde nasıl okunuyorsa öyle okunur. Ancak "э" sesinin kısa bir ünlü olduğu unutulmamalıdır. Dolayısıyla hece kısa okunan bir hece olur. Kısa okunsa bile "o" sesine yakın bir ses çıkar ancak o değildir.
къуэ= oğul
peki uzun okunan u yani yukarıda anlatılan (ıw) sesinin sonuna "э" ünlüsü gelirse ne olur? Tabiki uzun hece oluşur. Uzun okunduğunda da "o" ya benzer bir ses oluşur. Kirilde gördüğümüz "o" ıwe sesinden başkası değildir.
къы -уэ- с -тащ = къостащ = ben sana verdim.
Yukarıdaki örneğin dışında, Çerkesçede bazı kelimeler var ki kelime kökünde "o" sesi var. İstisna sayılabilecek bu kelimeler zannımca, başka dillerden Çerkesçeye geçmiş kelimeler olabilir. Mesela
боу=bow = ahır
Bir önceki yazıydı galiba ü ve ö nün ünlü olduklarını ama Çerkes olmadıklarını söylemiştim.
Şimdi ise u ve o nun ünlü bile olmadıklarını söylüyorum. Ama Çerkesler...
