Ses, harf ve karakterin farklı farklı kavramlar olduğunu hatırlamakta fayda var. Türkçede her sesin doğru tanımlandığı (daha doğrusu öyle iddaa edildiği) , ve her harf için bir karakter atandığı için sıradan vatandaş bu terimleri tek bir kavram gibi düşünmektedir. Ancak Çerkesçede malesef her bir ses doğru tanımlanmadığı gibi her harf için de tek bir karakter atanmamışdır.
Her harf için kaç karakter atanacağı, hangi harf için hangi karakterin atanacağı gibi meseleler bizim konumuz değildir. Dil bilimi açısından da sınırlı etkiye sahiptir. Bu konu tamamıyla alfabe tasarımı işidir. Sıradan kullanıcıların tahmin edemeyeceği kadar çok argüman, sınırlama ve öncelikler dikkate alınarak, siyasi bir takım konuları da dahil ederek alfabeler tasarlanır.
Ancak Çerkesçede seslerin doğru tanımlanması tamamen bizim konumuzdur. Yanlış anlaşılmasın, yanlış tanımlanmıştır da ben düzelteceğim gibi bir iddaa sahibi değilim. Ancak neyin ne olduğunu, nasıl olduğunu gerekçeleriyle beraber ortaya koyarken temelde yanlış tanımlanmış bir veriyi esas alırsanız çok yanlış yerlere gidersiniz. Bilimsellikten uzaklaşırsınız. Bu anlamda ben Çerkesçenin dilbilgisi ve fonetik açıdan ele alınmasında, benden önce yanlış tanımlandığını düşündüğüm konuları da aktarmak zorundayım.
Her harf için kaç karakter atanacağı, hangi harf için hangi karakterin atanacağı gibi meseleler bizim konumuz değildir. Dil bilimi açısından da sınırlı etkiye sahiptir. Bu konu tamamıyla alfabe tasarımı işidir. Sıradan kullanıcıların tahmin edemeyeceği kadar çok argüman, sınırlama ve öncelikler dikkate alınarak, siyasi bir takım konuları da dahil ederek alfabeler tasarlanır.
Ancak Çerkesçede seslerin doğru tanımlanması tamamen bizim konumuzdur. Yanlış anlaşılmasın, yanlış tanımlanmıştır da ben düzelteceğim gibi bir iddaa sahibi değilim. Ancak neyin ne olduğunu, nasıl olduğunu gerekçeleriyle beraber ortaya koyarken temelde yanlış tanımlanmış bir veriyi esas alırsanız çok yanlış yerlere gidersiniz. Bilimsellikten uzaklaşırsınız. Bu anlamda ben Çerkesçenin dilbilgisi ve fonetik açıdan ele alınmasında, benden önce yanlış tanımlandığını düşündüğüm konuları da aktarmak zorundayım.
Çerkesçede ünsüz sesler sesin çıkış yerine göre gırtlak ünsüzleri, dil ünsüzleri ve dudak ünsüzleri olarak üç grupta incelenir. Sesin oluşumu açısından ise yumuşak, sert ve baskılı ünsüzler olarak yine üç grupta incelenir. Sesin oluşumu sırasında dudakların durumu açısından ise düz ünsüzler ve yuvarlak ünsüzler olarak iki grupta incelenir. Yuvarlak ünsüzlerin tamamının aynı zamanda düz sesleri de vardır. Aşağıdaki tabloda yuvarlak ünsüz olabilen ünsüz harflerin sonlarına У karakteri konulmuştur.
Lütfen aşağıdaki tabloyu Kirildeki harfleri ve karakterleri esas alarak değil, Çerkesçedeki sesleri esas alarak inceleyiniz.
-Tablo doğu diyalekti esas alınarak hazırlanmış, batı diyalektindeki farklı durumlar parantez içinde belirtilmiştir. Boş parantezler o sesin batı diyalektinde olmadığı anlamına gelir.Sadece parantez içinde yazılan hücrelerde ise sesin doğu diyalektinde olmadığı anlamı vardır.
Lütfen aşağıdaki tabloyu Kirildeki harfleri ve karakterleri esas alarak değil, Çerkesçedeki sesleri esas alarak inceleyiniz.
-Tablo doğu diyalekti esas alınarak hazırlanmış, batı diyalektindeki farklı durumlar parantez içinde belirtilmiştir. Boş parantezler o sesin batı diyalektinde olmadığı anlamına gelir.Sadece parantez içinde yazılan hücrelerde ise sesin doğu diyalektinde olmadığı anlamı vardır.
-Sonunda У karakteri olan sesler yuvarlak versiyonları olan sessizlerdir. Bu harflerin sonunda У karakteri olduğunda yuvarlak, olmadığında ise düz okunurlar.
-Kalın yazılan sessizler kalın okunan sessizlerdir. Tüm gırtlak sessizlerinin kalın olduğunu, bunu yanında j ve ş sesine yakın ses veren harflerin her iki diyalektte de (жь-жъ,щ-шъ,ЩI-шI) kalın yazıldığına dikkat ediniz.
-Doğu lehçesinde sadece gırtlak sessizlerinin, batı lehçesinde ise tüm kalın sessizlerin sonunda У karakteri olduğuna dikkat ediniz.
- г karakteri iki defa yazılmıştır. Bu karakter duruma göre farklı sesler vermektedir. Her iki durum için ayrı ayrı yazılmıştır. Birinin sonunda У karakteri olduğuna , birinin sonunda olmadığına dikkat ediniz.
-КхъУ harfinin doğu diyalektiğinde temsil ettiği sesi batı diyalektinde КъУ harfi temsil eder. Bu ses sert sessizler satırında bulunması gereken bir sestir.
-Batı diyalektinde пI, тI, дз seslerinin de yuvarlak versiyonu olduğu söylense de bu konu biraz farklıdır. Bu seslerin yuvarlak şekilleri değil, У karakterinin özelliğinden kaynaklanmaktadır.
-Dil bölümünün son sütunu ilk satırında bulunan kırmızı harfler ayrı ayrı sütunlarda olmalıydı. Yer darlığı nedeniyle hepsi з-с = z-s sütununda gösterilmiştir. Bu sessizlerin sert ve baskılı versiyonları yoktur. Sert versiyonlarının olmaması durumu bu sesleri "özel sesler" durumuna getirir. Blog takipçileri й hariç kırmızı yazılan harflerin görevlerini biliyorlar.
-Karışıklık olmasın diye latin harfleri de içeren tablo ayrı bir tablo olarak tasarlanmıştır. Latin ile öğrenmeye çalışanlar alttaki tabloyu incelesinler.
ÖZELLİK
|
GIRTLAK
|
DİL
|
DUDAK
| |||||||||||||
YUMUŞAK
|
гъУ
|
къУ
( ) |
гУ
|
г
|
дж
|
д
|
ж
|
жь-(
|
л
|
дз
|
З-н-р-й
|
м
|
б
|
в ( )
| ||
SERT
|
хъУ
|
КхъУ
(къУ) |
кУ
|
хь
|
XУ-(X)
|
ч+(чъ)
|
т
|
ш
|
щ-(шъУ)
|
лъ
|
ц(У)
|
с
|
п
|
ф
| ||
BASIK
|
кIУ
|
(ЧI)
|
тI
|
ЩI-(шIУ)
|
ЛI
|
цI
|
пI
|
фI( )
| ||||||||
ÖZELLİK
|
GIRTLAK
|
DİL
|
DUDAK
| |||||||||||||
YUMUŞAK
|
гъУ
ğU |
къУ
( )
kU
|
гУ
gU
|
г
g
|
дж
c
|
д
d
|
ж
j |
жь-(
j'
|
л
l
|
дз
z'
|
З-н-р-й
(z-n-r-y)
|
м
m
|
б
b
|
в ( )
v
| ||
SERT
|
хъУ
hU
|
КхъУ
(къУ)
kU
|
кУ
k'
|
хь
h
|
XУ-(X)
xU
|
ч+(чъ)
ç
|
т
t
|
ш
ş |
щ-(шъУ)
ş'
|
лъ
l'
|
ц(У)
s'
|
с
s
|
п
p
|
ф
f
| ||
BASIK
|
кIУ
qU
|
(ЧI)
ç'
|
тI
t'
|
ЩI-(шIУ)
ş`
|
ЛI
l`
|
цI
s''
|
пI
p'
|
фI( )
f'
| ||||||||
1.Yuvarlak - düz ünsüzler:
"Çerkesçede ü ve ö sesi var mıdır? yok mudur? " meselesine bakış.
"Çerkesçede ü ve ö sesi var mıdır? yok mudur? " meselesine bakış.
Doğu diyalektinde sadece ünsüz harfler tablosundaki gırtlak seslerinin, batı diyalektinde ise gırtlak seslerinin yanı sıra жъ,шъ,шI,Ц seslerinin hem düz, hem de ağızdan çıkışı sırasında dudakların yuvarlatılarak seslendirilen yuvarlak sesleri vardır. Yuvarlak ünsüzlerin yazılışında "У" karakterinden yararlanılır. Bu durumdaki "У" karakteri sesli bir harf gibi ses vermek yerine sessiz harfin çıkışı sırasında dudakların yuvarlatılacağının işaretçisi olarak görülmelidir. Aşağıdaki örneklerde hecelerdeki sessiz harfler büyük harfle yazılmıştır.
КЪУаЖэ=köy (КЪУа-жэ)(kua-je) (doğu diyalekti)
КЪУэ-жэГЪУ=köylü (kue-jeğu) (doğu diyalekti)
Aslında yukarıdaki tanımın gereği yerine getirildiğinde de ister istemez bir "u = У" sesi ortaya çıkar. Ancak bu ses hece oluşturan bir ses değildir. Hece oluşturabilmesi için mutlaka bir sesli harfe ihtiyaç vardır. Kiril alfabesinde bu durumdaki "У" karakterinden sonra gelen "ı" sesi yazılmamaktadır.
КЪУаЖэ=köy (КЪУа-жэ)(kua-je) (doğu diyalekti)
КЪУэ-жэГЪУ=köylü (kue-jeğu) (doğu diyalekti)
Aslında yukarıdaki tanımın gereği yerine getirildiğinde de ister istemez bir "u = У" sesi ortaya çıkar. Ancak bu ses hece oluşturan bir ses değildir. Hece oluşturabilmesi için mutlaka bir sesli harfe ihtiyaç vardır. Kiril alfabesinde bu durumdaki "У" karakterinden sonra gelen "ı" sesi yazılmamaktadır.
нэху=ışık нэхуЩ[ нэху(ы)Щ ]=sabahın ilk ışığı (doğu diyalekti)
нэху=ışık мыр нэхуЩ =bu ışıktır. (doğu diyalekti)
sesli harfleri tanıtırken kalın ünlülerin ağızdan çıkışı sırasında dilin, ağızın arka tarafına çekildiğinden bahsetmiştim. İnce ünlülerde ise dilin ilerde olduğunu belirtmiştim.
шъ - жъ - ц sesizlerinin telafuzu sırasında dil ilerdedir. Tabiki шъу - жъу - цу seslerinin telafuzu ise dil ilerde dudaklar yuvarlak olacaktır. Dolayısıyla bu seslerdeki yuvarlak ses daha ince bir 'у' şeklinde ağızdan çıkar. Türkçedeki ü den kalın ama u dan ince bir ses.... Tabi bu durumdaki sesten sonra э veya е sesi varsa bu birleşim sonucu Türkçedeki ö sesine yakın bir ses ortaya çıkar. Çerkesçede yukarıda anlatılanlardan başka hiç bir yerde ü ve ö sesine yakın ses bulunmamaktadır.
Şimdi size soruyorum. Sizce Çerkesçede Ü ve ö sesi var mıdır?
Alfabe tasarımı enflasyonunun yaşandığı günümüzde ister latin, ister kiril ile alfabe taslağı hazırlayanların malesef dikkate almadıkları bir durumdur yukarıda bahsettiğim u-ü sesi.... Bu yazıyı okuyanların bir çoğu aşırı bir detay olarak görse de, alfabe tasarımcıları arasında "onur meselesi" yapılacak kadar önemli görenler vardır bu meseleyi....
Hatırlarsanız Arapçada ünlü harfler e-i-u dur cümlesinin yanlış olacağından bahsetmiştim. Aynı şey Çerkesçe için de geçerlidir. "Çerkesçede ünlü sesler şunlardır" şeklindeki bir cümle yanlıştır. Biliyorum ben de kurdum ve kuracağım böyle cümleler. Ancak anlatmaya bir yerden başlamak gerektiği içindir.
İleriki aşamalarda Çerkesçedeki ünlüler ve özellikle de У sesi üzerine çok konuşabiliriz. Ama biraz akademik bir tartışma olur. Şu aşamada hiç gerek yok. Ancak eğer böyle bir tartışmayı onur meselesi değil de bilim meselesi olarak gören birilerini bulursam yapabilmeyi isterim.
Ne kadar ilginç değil mi... "Çerkesçedeki ünlüler" konusu da tıpkı "Çerkesçlerdeki ünlüler" gibi net değildir. Hangi ünlü Çerkestir hangisi değildir? Hepimiz Çerkes olduğu iddaa edilen bir sürü ünlü duymuşuzdur. Ben rahmetli Erbakan'ın bile Çerkes olduğunu, şakır şakır kaberdeyce konuştuğunu iddaa edenini duydum. Öyle bile olsa,hiç biri ne Çerkeslik ne Çerkesçe ne xabze nede xeku adına bir cümle kurmamış kişilerdir. Adam "Ben Türküm" diye bağırıyor. Biz "hayır hayır o Çerkes" diye kendimizi yırtıyoruz. Neyse yukarıdaki size sorduğum sorunun bendeki cevabını vereyim.
Ü ve Ö sesi ünlüdür. Ama Çerkes oldukları külliyen yalandır.
нэху=ışık мыр нэхуЩ =bu ışıktır. (doğu diyalekti)
sesli harfleri tanıtırken kalın ünlülerin ağızdan çıkışı sırasında dilin, ağızın arka tarafına çekildiğinden bahsetmiştim. İnce ünlülerde ise dilin ilerde olduğunu belirtmiştim.
шъ - жъ - ц sesizlerinin telafuzu sırasında dil ilerdedir. Tabiki шъу - жъу - цу seslerinin telafuzu ise dil ilerde dudaklar yuvarlak olacaktır. Dolayısıyla bu seslerdeki yuvarlak ses daha ince bir 'у' şeklinde ağızdan çıkar. Türkçedeki ü den kalın ama u dan ince bir ses.... Tabi bu durumdaki sesten sonra э veya е sesi varsa bu birleşim sonucu Türkçedeki ö sesine yakın bir ses ortaya çıkar. Çerkesçede yukarıda anlatılanlardan başka hiç bir yerde ü ve ö sesine yakın ses bulunmamaktadır.
Şimdi size soruyorum. Sizce Çerkesçede Ü ve ö sesi var mıdır?
Alfabe tasarımı enflasyonunun yaşandığı günümüzde ister latin, ister kiril ile alfabe taslağı hazırlayanların malesef dikkate almadıkları bir durumdur yukarıda bahsettiğim u-ü sesi.... Bu yazıyı okuyanların bir çoğu aşırı bir detay olarak görse de, alfabe tasarımcıları arasında "onur meselesi" yapılacak kadar önemli görenler vardır bu meseleyi....
Hatırlarsanız Arapçada ünlü harfler e-i-u dur cümlesinin yanlış olacağından bahsetmiştim. Aynı şey Çerkesçe için de geçerlidir. "Çerkesçede ünlü sesler şunlardır" şeklindeki bir cümle yanlıştır. Biliyorum ben de kurdum ve kuracağım böyle cümleler. Ancak anlatmaya bir yerden başlamak gerektiği içindir.
İleriki aşamalarda Çerkesçedeki ünlüler ve özellikle de У sesi üzerine çok konuşabiliriz. Ama biraz akademik bir tartışma olur. Şu aşamada hiç gerek yok. Ancak eğer böyle bir tartışmayı onur meselesi değil de bilim meselesi olarak gören birilerini bulursam yapabilmeyi isterim.
Ne kadar ilginç değil mi... "Çerkesçedeki ünlüler" konusu da tıpkı "Çerkesçlerdeki ünlüler" gibi net değildir. Hangi ünlü Çerkestir hangisi değildir? Hepimiz Çerkes olduğu iddaa edilen bir sürü ünlü duymuşuzdur. Ben rahmetli Erbakan'ın bile Çerkes olduğunu, şakır şakır kaberdeyce konuştuğunu iddaa edenini duydum. Öyle bile olsa,hiç biri ne Çerkeslik ne Çerkesçe ne xabze nede xeku adına bir cümle kurmamış kişilerdir. Adam "Ben Türküm" diye bağırıyor. Biz "hayır hayır o Çerkes" diye kendimizi yırtıyoruz. Neyse yukarıdaki size sorduğum sorunun bendeki cevabını vereyim.
Ü ve Ö sesi ünlüdür. Ama Çerkes oldukları külliyen yalandır.
2.kalın - ince ünsüzler
Çerkesçede gırtlak ünsüzleri ile Щ,жъ ünsüzleri kalın ünsüzlerdir. Bu ünsüzlerden sonra gelen ünlüler ister kalın ister ince ünlü olsun okunuşları mutlaka kalın olmalıdır. Bir kalın ünsüzden sonra bir kalın ünlünün bulunduğu hecelerde her iki ses de kalın olduğu için herhangi bir sorun olması beklenemez. Ancak bir kalın ünsüzden sonra bir ince ünlünün bulunduğu hecelerde, genelde yazım yanlışları yapılabilmektedir. Adig’ecede ünlü sesin kalın veya ince olması (Türkçedeki durumun tersine) kendisinden önce gelen ünsüz harfin kalınlığında veya inceliğinde herhangi bir değişime sebep olmaz. Bundan dolayı kalın seslerin herhangi biri ile özellikle "э" sesinin oluşturduğu heceler, diğer hecelere göre daha kalın okunur.
КЪабэрдей (kaberdey) değil къэбэрдей (keberdey) yazılmalıdır. Bu kelimede ‘ke=къэ’ ile ‘ber=бэр’ hecelerinde e=э sesi sanki aynı ses değil gibi görünse de, bunun sebebi e=э sesinden önceki ünsüzün ilk hecede (k=къ) kalın, ikinci hecede (b=б) ise ince ünsüz olmasıdır.
Açıklayıcı olması için Türkçede bu durumun nasıl olduğunu kısaca inceleyelim. Türkçede a ünlüsü kalın, i ünlüsü incedir. K ünsüzü ise kendisinden sonra gelen ünlünün durumuna göre kalın veya ince okunur. Kasket kelimesinde ilk k harfi kalın okunurken ikinci hecedeki k sesi ince okunur. Aynı şekilde “nane” kelimesi Türkçe okunurken ilk n kalın ikinci n ince okunurken, aynı kelime anne anlamında Çerkesçe okunduğunda her iki n harfi de ince okunmalıdır. Çünkü Adig’ecede ünsüzler kalınsa hep kalın, inceyse hep ince okunur.
Ünlü sesleri tanıttığım bir önceki yazıda, Çerkesçede sessizlerin kalın veya inceliklerinden asla taviz veremeyeceklerini söylemiştim. Aynı yazının farklı bir yerinde ise Çerkesçede ünlülerin kalın veya ince okunmasının dil açısından çok da önemli olmadığını ama ünlünün uzun veya kısalığından taviz veremeyeceğini söylemiştim. Yukarıdaki açıklama aynı bilgiyi desteklemektedir. nane=нанэ kelimesindeki a sesi uzun okunur ama kendinden önceki sessiz ince olduğu için nispeten ince okunur. Ancak къакIуэ= kaqo =gel kelimesindeki a sesi gene uzun, ama daha kalın okunur. Çünkü kendisinden önce gelen k=КЪ sesi kalın sessizdir.
Ünlü sesleri tanıttığım bir önceki yazıda, Çerkesçede sessizlerin kalın veya inceliklerinden asla taviz veremeyeceklerini söylemiştim. Aynı yazının farklı bir yerinde ise Çerkesçede ünlülerin kalın veya ince okunmasının dil açısından çok da önemli olmadığını ama ünlünün uzun veya kısalığından taviz veremeyeceğini söylemiştim. Yukarıdaki açıklama aynı bilgiyi desteklemektedir. nane=нанэ kelimesindeki a sesi uzun okunur ama kendinden önceki sessiz ince olduğu için nispeten ince okunur. Ancak къакIуэ= kaqo =gel kelimesindeki a sesi gene uzun, ama daha kalın okunur. Çünkü kendisinden önce gelen k=КЪ sesi kalın sessizdir.
3-Yumuşak - Sert - Baskılı ünsüzler:
Türkçede sadece yumaşak ve sert sessizler vardır. Ancak Çerkesçede baskılı diyebileceğimiz, sesler de vardır. Tablo incelendiğinde baskılı seslerin sert ve yumuşak versiyonlarının da olduğu görülür. Tablo sütunlar halinde incelendiğinde aynı sütundaki sessizlerin ağızdaki oluşum yerlerinin(mahreç) ve sesin oluşumu sırasında gırtlak, ağız, dil pozisyonlarının aynı olduğu görülecektir. Normal seslendirildiğinde yumuşak, ciğerlerden dışarıya hava çıkartarak ve daha ani şekilde seslendirildiğinde sert, ciğerlerden hava çıkarmadan ama mümkün olduğu kadar ani olarak çıkarılan sesler ise baskılı ses oluştururlar.
yumuşak sessiz parmağımızı masanın kenarına sürmek ise,
sert sessiz parmağımızla masanın kenarına vurmak
baskılı sessiz ise parmağımızı masanın kenarına bastırırken ani bir şekilde parmağımızın kurtulmasıdır. Doğru kelimeyi bulamıyorum. "kaypıtmak" gibi bişey
Türkçede sadece yumaşak ve sert sessizler vardır. Ancak Çerkesçede baskılı diyebileceğimiz, sesler de vardır. Tablo incelendiğinde baskılı seslerin sert ve yumuşak versiyonlarının da olduğu görülür. Tablo sütunlar halinde incelendiğinde aynı sütundaki sessizlerin ağızdaki oluşum yerlerinin(mahreç) ve sesin oluşumu sırasında gırtlak, ağız, dil pozisyonlarının aynı olduğu görülecektir. Normal seslendirildiğinde yumuşak, ciğerlerden dışarıya hava çıkartarak ve daha ani şekilde seslendirildiğinde sert, ciğerlerden hava çıkarmadan ama mümkün olduğu kadar ani olarak çıkarılan sesler ise baskılı ses oluştururlar.
yumuşak sessiz parmağımızı masanın kenarına sürmek ise,
sert sessiz parmağımızla masanın kenarına vurmak
baskılı sessiz ise parmağımızı masanın kenarına bastırırken ani bir şekilde parmağımızın kurtulmasıdır. Doğru kelimeyi bulamıyorum. "kaypıtmak" gibi bişey
İnanın bana söylenecek çok şey var ama sıkmak istemiyorum. Ünlü ve ünsüz sesleri tanıdığımızı düşünüyorum. Artık ses olaylarını işlerken kalın sessiz uzun ünlü vb terimleri rahatlıkla kullanabaliriz .
Bir sonraki derste ses olaylarını anlatacağım. SAYGILAR...
