ÜNLÜ ÇERKESLER...FONETİK

Dili oluşturan sözcüklerin, ses yapısı bakımından incelenmesi, fonetik biliminin alanına girer. Her dilin, "dilin  müziği "diye tabir edebileceğimiz fonetik bir yapısı vardır. "Almanca çok kaba bir dildir", "Fransızca çok şiirsel bir dildir" gibi söylemler aslında o dilin fonetik yapısını genel olarak ortaya koymaya çalışan önermelerdir.

Türkçedeki büyük ve küçük ünlü uyumu, sessiz yumuşaması, sessiz benzeşmesi, ses düşmesi, ulama vb. ses olayları hep Türkçenin fonetik yapısını ortaya koyan kurallardır. 

Tabi Çerkesçenin de bir fonetiği vardır. ve bu fonetik yapıyı anlayabilmek için Çerkesçedeki sesleri tanımak ve bir takım ses olaylarını incelemek gerekir. Ses olaylarını anlayabilmek için de önce sesleri tanımak, gruplamak ve ses gruplarının ortak özelliklerini belirlemek gerekir. 

Öncelikle şunu belirtmeliyim ki, fonetik konusu bir deste öğrenilebilecek veya bir yazı ile anlatılabilecek bir konu değildir. Özellikle Çerkesçe gibi fonetik açıdan çok özel bir dilin fonetiğini yazı ile anlatabilmek oldukça güçtür. Seslendirme yapılmadan sesin özelliklerini anlatmak ta anlamak ta zor. Ancak "söz uçar, yazı kalır" mantığıyla yazmakta  fayda var.

Çerkesçe dil bilgisi konularını anlatırken  Türkçe dil kurallarını referans gösteriyorum. Amacım dil bilgisi kuralının anlaşılmasını sağladıktan sonra, söz konusu dil bilgisi kuralının Çerkesçede nasıl olduğunu anlatarak konuyu daha anlaşılır kılmaktır. Kurallarda bazen  örtüşme olsa da çoğunlukla farklılıklar ve zıtlıklar var. İster benzeşme ister farklılaşma olsun, karşılaştırma yoluyla öğrenme,  bir yöntemdir. 

Ancak, sanırım yazılara üstünkörü bakan, takip etmeyen fakat yazıların varlığını bilen bazı kişiler "Türkçe kuralları ile Çerkesçe anlatıyor" şeklinde eleştirilerde bulunabiliyorlar. 

Fonetik konusunda da  gene Türkçede hergün kullandığımız, hep bildiğimiz ve yazıldığında herkesin aynı şekilde okuduğu için karışıklığa sebep olmayan seslerden faydalanabilmek için Türkçe seslerden örnekler vereceğiz. Ancak bu örnekleri çoğunlukla, "Çerkesçedeki sesin Türkçedeki gibi olmadığı"nı söyleyerek ve aradaki farkları açıklayarak sonlandıracağız. Ancak Arapça konusunda detaylı bir inceleme yapmak gerekir ki Türkçenin tersine Arapçadaki sesler ve Arapçanın fonetik yapısı Çerkesçeye çok benzemektedir. Arapça seslerde de genellikle Çerkesçedekine benzediğini söyleyerek bitireceğiz. İster Türkçe, ister Arapça olsun hiç bir dildeki ses bir başka dildeki sesin aynısı olamaz. Ancak benzerdirler. Ben sadece Çerkesçeyi anlayabilmek için diğer dilleri anlamaya çalışıyorum. Söylemek istediğimi kalın harflerle tekrarlamakta fayda var. 

Türkçedeki ve diğer dillerdeki sesler, Çerkesçedeki sesleri anlayabilmek için, referans oluşturması için incelenecektir.

Gerekli açıklamaları yaptığımıza göre önce Arapçanın fonetik yapısında bizi ilgilendiren kısımları genel hatlarıyla da olsa  incelemeye geçelim...

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Arapçanın fonetik yapısını incelemekte son derece fayda var. Çünkü Çerkesçenin fonetik yapısı Türkçeden  farklıdır, Arapçaya ise son derece benzer.

Arapça çok detaylı bilgi gerektiren, dil bilgisi kuralları ve fonetik özellikleri  detaylandırılmış, çok özellikli bir dildir. Arapçanın bir "din dili" olması, islam dininin kutsal kitabının Arapça olması, islamın daha iyi anlaşılması ve anlatılması için yapılan bütün çalışmalar; tecvid, tefsir, fıkıh gibi ilimler Arapçanın gelişmesine, kurallarının netleşmesine katkı sağlamıştır. 

Ben burada , Çerkesçenin yapısını anlatabilmek için  çok yüzeysel olarak bildiğim bazı fonetik özelliklerini açıklamaya çalışacağım. Arapça veya Kuran konusunda derin bilgilere sahip birisi değilim. Yüzeysel bilgiye sahip, kuran okumayı başlangıç düzeyinde  bilen birisiyim. 

Arapçada ve Çerkesçede  ünlü sesler :

Arapçada ünlü sesler (Harfler değil, seslerden bahsediyorum.) (üstün)  -(esre)-   (ötre) karakterlerinin okuttuğu seslerdir. Arapça alfabede ünlü sesleri gösteren harf olarak ayrı karakterler bulunmaması dolayısıyla arapçada ünlü harf yoktur. Ama dikkat edin ÜNLÜ HARF yoktur. Ünlü ses tabiki vardır.

            üstün harekesi e-a

esre   harekesi  i-ı

ötüre  harekesi u-ü(Türkçedekinden daha kalın ü)    şeklinde ses verirler.

 Kuran okumasını bilenler, Arapçadaki uzatan harfleri (med) bilirler. 

            ا=elif, (üstün olan sesleri uzun okutur) 

و=waw (ötüre olan sesleri uzun okutur) (!!!Kirildeki у,latindeki w karekteri!!!)

ى=ye (esre olan sesleri uzun okutur)     (!!!Kirildeki й,latindeki y karekteri!!!) 

Yani Arapçada (üstün,esre,ötre) ünlüleri ve bunların uzun okunan versiyonları vardır. Çerkesçede de kısa sesler ve uzun versiyonları vardır. 

Doğru olan şey Arapçadaki ünlüleri tanıtırken sesleriyle tanıtmamaktır. Yani "Arapçadaki ünlüler e-i-u dur" diyemezsiniz. Doğru anlatım Arapçadaki ünlülerin; esre, üstün ve ötrenin okuttuğu sesler olduğudur. Aynı olayı ben Çerkesçede sesli harfleri anlatırken de yaşıyorum. Ben, tıpkı Arapçada olduğu gibi Çerkesçedeki ünlüleri, sesleriyle değil de özellikleriyle anlatmanın doğru olduğuna inanıyorum.

           Arapçada                                                       
1. üstün - uzun okunan  üstün           

2. esre   - uzun okunan esre              

3. ötüre - uzun okunan ötüre             

                                                                                                                               

 olmak üzere üç ünlü ses vardır.  Aşağıdaki cümleyi kurabilmek için Arapça hakkında bir sürü yazı yazdım. Şimdi cümleyi kuralım.

Tıpkı Arapçada olduğu gibi Çerkesçede de ünlülerin uzun okunan versiyonları vardır. 

Arapça med harfleri denilen ve yukarıda gösterilen harfler aracılığıyla hecenin uzun okunacağı gösterilirken, Çerkesçede mevcut kiril alfabesinde -kiril alfabesinin oluşturulma mantığına uygun olarak-uzun sesler için ayrı birer harf atanmıştır. Uzun ünlüler ince ve kalın olarak ayrılırlar. 

(Aşağıdaki tabloda bulunan ve kırmızı ile yazılan karakterler sadece batı diyalektinde kullanılan karakterlerdir. Kırmızı karakterlerin olmadığı haldeki liste ise doğu diyalektine aittir. Ancak diyalektler arasında bu kadar fark var gibi görünmesinin tek sebebi, kiril alfabesinin her iki diyalekt için ayrı ayrı tanzim edilmiş olmasından başka bir şey değildir. Ünlü harflerdeki mevcut farkların çoğu dil kaynaklı değil, alfabe kaynaklıdır.)

Kısa	Uzun kalın	Uzun ince
э (e)	а  - (a)	е (ey)
Iы-(ı)	ы - (ı)	и (iy)
Iу (u)	о (wo)

*у sesi ile ilgili anlatacak çok şey var çook.... ama şimdilik boşverin....konu dağılmasın....

Arapçada ve Çerkesçede Kalın-İnce sesler:

E başladığımıza göre devam edelim. Yine başka bir cümle daha kurabilmek için, biraz daha gevezelik yapayım....

Arapçadaki sessiz harfler, kalın ve ince sesler diye incelenir. Kalın sessizlerin okunuşu kalın ünlüdür.    Mesela "خ = hı" sesi kalın sessizdir.  Üstün ile "ha", esre ile "hı" ötre ile "hu" şeklinde okunması gerekir. Aynı şekilde "ج = cim" ince sessizdir. Üstün ile ce, esre ile ci, ötre ile cü(ü sesi türkçedekinden daha kalın) şeklinde okunur.  Üstün harekesi kalın sessizleri a, ince sessizleri e ile okutur. Esre harekesi kalınları ı, inceleri i ile okutur. Ötre harekesi kalın sessizleri u, ince sessizleri u-ü arası (Türkçedeki ü sesinden daha kalın) ile okutur.  

Arapçada aslında üstün esre ötre işaretleri yoktur. Aslında bu işaretlere gerek te yoktur. Çünkü sessizlerin hangi durumda hangi ünlü harf  ile seslendirileceği bellidir. Kuranı kerimde, okumayı kolaylaştırmak ve hataları asgariye indirmek amaçlı olarak kullanılmaktadır.

Görülüyor ki, Arapçada hangi harfin hangi ünlüyle (harekeyle) nasıl okunacağı bellidir.   Elif cüzunun ilk sayfalarına bakın Arap  harflerini öğretmenin ilk derslerindendir bu.
Daha ileriki aşamalarda sadece r harfinin okunuşu sayfalarca tutacak yazılarla anlatılmaktadır.
sözün özü Arapçada hangi sessizin hangi durumlarda hangi sesli ile seslendirileceği bellidir. Mesela Arapça olarak "Rayhan" yazamazmışsınız. Siz yazsanız da herkes onu "Reyhan" diye okurmuş. Bizim okuldaki Din Kültürü öğretmeni öööle diyo.....
Neyse cümlemizi kurmaya geldi sıra.....

Arapçada hecenin kalın veya ince okunacağını  ünsüz harf  belirler. 

Meraklıları için bir de Türkçedeki duruma bakalım....

Günümüzdeki Türkçede ünlü harfler kalın- ince şeklinde gruplandırılır. Sessizin kalın veya ince olmasına bakılmaksızın ünlüsü kalın olan hecelerdeki sessizler kalın, ünlüsü ince olan hecedeki sessizler ince ile okunur. özellikle yabancı dillerden Türkçeye girmiş bazı kelimelerde bu durum sorun yaratmaktadır. Kar yağdı. Kar ettim. gibi....

örnek olarak Türkçedeki "nane" ve "kasket"  kelimesini verebilirim. Her iki kelimenin de ilk heceleri kalın ünlüye sahip oldukları için "k" "n" harfleri kalın okunurken, ikinci hecelerindeki sesleri ince olduğu için her iki kelimenin ikinci "k" "n" harfleri ince okunur. Görülüyor ki, Türkçede ünlü harfin kalın-ince olması ünsüz harfi etkiler...


Türkçede hecenin kalın veya ince okunacağını  ünlü harf  belirler. 

Çerkesçede de sessizler kalın ve ince sessizler olarak gruplandırılır. Ancak Çerkesçede herhangi bir sessizden sonra kalın veya ince ünlü gelebilir. Mesela Kb sesi kalın seslidir. Bu sessizden sonra kalın ünlü olan a da ince ünlü olan i de gelebilir. Ancak Kb sesi sesinden taviz vermez. Yani "benden sonra gelen ünlü inceymiş. Ben de  kendimi incelteyim" demez hiç bir kalın sessiz. Aynı durum ince sessizler için de geçerlidir. Sessiz harf kalınlığından veya incelendiğinden taviz vermez. (Tam Çerkes karakteri yani, bildiğinden asla taviz vermez. Çerkes insanı.... Çerkesçe ünsüzü...  al birini vur ötekine!!!  Tabi bu arada ünlü sesler sanki bildiğinden taviz verir mi sanıyorsunuz. Onlar da Çerkes. Üstelik de ünlü... Anladınız siz onu!!!)

Çerkesçede hecenin kalın veya ince okunacağına  ünlü harf ile ünsüz harf çekişmesi (wunafe) sonucu karar verilemez. Herkes kendi bildiğini okur. 

Şakası bi tarafa yukarıdaki cümle doğrudur. Çerkesçede kalın bir sessizden sonra ince bir sesli varsa,  sessiz harf kalın, sesli harf ince okunur. Tam tersi de geçerlidir. Bu durum, Çerkesçe telafuzun zorluğunun da en önemli sebebidir. Yukarıda Türkçe için verdiğimiz örneğin aynısını Çerkesçe için inceleyelim.

nane kelimesi türkçe okunursa ilk n kalın ikinci n ince okunuyordu. Aynı kelime Çerkesçe okunduğunda  anne anlamında нанэ = nane şeklinde okunurken her iki n sessizi ince okunur. Çerkesçedeki n sesi incedir ince olarak kalır. Çerkesçeyi bilenler beni anladı. Bilmeyenler ise bir bilene türkçedeki bir baharat ve bitki olan nane ve çerkesçedeki anne kelimesini telafuz ettirsinler onlar da beni anlayacaklardır.

 =

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ÜNLÜ SESLER

            Adiǵecede ünlü sesler, çıkış yeri ve dilin durumuna göre, dudakların durumuna göre ve sesin devamlılığına göre ayrı ayrı sınıflandırılır.

A.     Dilin durumuna göre

1.      Kalın ünlüler: э- а-Iы-ы-о-Iу-у(sesin çıkışı sırasında dil geride)

2.      İnce ünlüler: е,и       (sesin çıkışı sırasında dil ilerde)

B.     Dudakların durumuna göre

1.      Düz ünlüler: а,э,ы,Iы,и,е  (sesin çıkışı sırasında dudaklar düz)

2.      Yuvarlak ünlüler:о,у,Iу     (sesin çıkışı sırasında dudaklar yuvarlak)

C.    Sesin devamlılığına göre

1.      Uzun ünlüler: а,е,и,о ,у,ы  (tam ses, bir vuruşluk)

2.      Kısa ünlüler:   э,Iы,Iу        (yarım vuruşluk)

1. Kalın ve İnce Ünlüler: Ünlünün ağızdan çıkışı sırasında, dilin geriye çekilmesi sesi kalın, dilin ileri itilmesi ise sesi ince yapar.

2.Düz ve Yuvarlak Ünlüler: Sesin ağızdan çıkışı sırasında dudaklar yuvarlak hale getiriliyorsa yuvarlak ünlüden söz edilir.  Eğer dudaklar normal ise düz seslidir. Bu konuda da söyleyecek çok söz var ama şimdilik bu bilgi yeterlidir.

3. Uzun ve Kısa ünlüler: Uzun ünlüler satırında bulunan а,е,и,о,у harfleri okunurken ünlü harfin ağızdan çıkışında herhangi bir duraksama veya kesme yapmadan okunmalıdır.

а= Türkçedeki  "ğa"  sesine yakın bir şekilde
е= Türkçedeki  "ye" sesine yakın bir şekilde
и= Türkçedeki  "yi"  sesine yakın bir şekilde
у= Kelime başında ve sesli harften sonra İngilizcedeki "w" sesinin  tam karşılığıdır. Bu durumda sesli harf kapsamına sokulamaz. Ancak Sessiz harflerden sonra geldiğinde sessiz harfi yuvarlatarak okutur. Bu durumdaki "у" da sesli harf kapsamına sokulamaz. Geriye sadece bir yer kalıyor. O da ince seslilerden sonra gelen 'у' sesidir ki çok istisnai bir durumdur. Genellikle yabancı dillerden Çerkesçeye geçmiş kelimelerde bulunur. Ayrıca "ыу=ıw" şeklindeki sesler kiril alfabesinde "у=w" şeklinde yazılmakta olduğu için 'у=u' gibi okunmakta bu da algı yanılması oluşturmaktadır. 
о= Kelime başında ve sesli harften sonra "wo", sessiz harften sonra ise Türkçedeki o dan daha ince olmak üzere Türkçedeki o kadar uzun okunur.

Kısa ünlüler olan э,Iы,Iу harfleri okunurken ünlü harf ani bir şekilde ağızdan çıkmalı ve ağızdan çıkar çıkmaz ses sonlandırılmalı ve kesik bir biçimde bitirilmelidir.

Iы = Yukarıda bahsetmiştim kırmızı karakterler batı diyalekti için geçerlidir. I karekteri olmadığı zaman doğu diyalektinde kısa okunurken, batı diyalektinde kısa olması için I karakterine ihtiyaç vardır.
Diğer kısa ünlüler her iki diyalekt için de aynıdır. Ve ani başlayıp ani şekilde bitirilerek okunurlar.

Bu dersimizde ünlü sesleri tanımaya çalıştık. Umarım fonetik konusuna giriş için iyi bir başlangıç olmuştur. Konuyu biraz dağıttım gibi geldi ama inşallah toparlarız.

Bir sonraki derste ünsüzleri, daha sonra da ses olaylarını örneklerle işlemeyi düşünüyorum. SAYGILAR...