yüklem= yapılan iş
özne = işi yapan
nesne = yapılan işten etkilenen
olduğuna göre cümledeki diğer bütün öğeler cümlenin tümlecini oluştururlar...
Tümleç eki: cümlenin yükleminde ön ek olarak bulunan, özne ve nesne şahıs eki arasında kalan tüm ekler tümleç ekidir.
Tümleç çeşitlerini incelemeye geçmeden önce, "tümleç" , "tümleç eki" ve "tümleç şahıs eki" arasındaki farkı ve bu kavramların neyi ifade ettiklerini hatırlamakta fayda var.
Tümleç: cümlede kendi başına, ayrı olarak bulunan ve yer zaman durum bildiren kelime veya kelime gruplarıdır. Tümleç kavramı cümlede üstlenilen görevi tarif eder.
Tümleç: cümlede kendi başına, ayrı olarak bulunan ve yer zaman durum bildiren kelime veya kelime gruplarıdır. Tümleç kavramı cümlede üstlenilen görevi tarif eder.
Tümleç eki: cümlenin yükleminde ön ek olarak bulunan, özne ve nesne şahıs eki arasında kalan tüm ekler tümleç ekidir.
Tümleç şahıs eki: Tümleç durumundaki kelimelerin, ya da tümleç olarak cümlede ayrı kelimeler olarak bulunmasa da belirgin şahısların, cümlenin yüklemindeki yansımasını ifade etmek için kullanılır. Tümleç şahıs eki tümleç eklerinden bir tanesidir.
Peki tümleçler hangileridir ve cümlede ne bildirebilirler onu sınıflandırarak inceleyelim...
1. Dolaylı Tümleçler: yer bildiren kelimelerdir.
2. Zarf Tümleçleri: zaman ve durum bildiren kelimelerdir.
1. Dolaylı Tümleçler: yer bildiren kelimelerdir.
2. Zarf Tümleçleri: zaman ve durum bildiren kelimelerdir.
A) YER BİLDİREN KELİMELER (DOLAYLI TÜMLEÇ):
1. özne veya nesnenin YÖNELDİĞİ veya AYRILDIĞI YERİ bildirirler: Blog takipçileri çok iyi bileceklerdir ki, Çerkesçede fiilleri, vektörel ve vektörel olmayan fiiller olarak iki bölüme ayırmıştık. Vektörel fiiller ise yönelme ve ayrılma fiilleri olarak tekrar iki kısımda incelemiştik. İşte yönelme ve ayrılma fiilleri bir yerE yönelme, yöneltme ve bir yerDEN ayrılma ayırma işini anlatan fiilleridir.
İşte yüklemi vektörel fiil olan cümlelerde, geçişli veya geçişsiz olmasına göre, öznenin veya nesnenin yöneldiği veya ayrıldığı YER cümlenin tümleci durumundadır. Bu kelimelerin sonlarına "m" eki getirilir. Yüklemde ise (şı eki hariç) konum belirteçlerinden biri ya da "ona" anlamı katan "ye" eki bulunur. Konum belirteçlerini artık çok iyi bildiğimize göre, Türkçede yön bildiren zarfların yaptığı görevi Çerkesçede konum belirteçlerinin yaptığını anlamış olmamız gerekir.
унэМ сы-Е-плащ= evE baktım. (yönelme fiili) = унэМ сы-е-плыгъ
унэМ сы-щIЭ-кlыжащ = evDEN (evin altınDAN) çıktım. (ayrılma fiili)= унэм сы-и-кIыжыгъ = evin içinDEN çıktım.
унэМ сы-щIЭ-хьащ = evE girdim = унэМ сы-и-хьагъ
хьэщIэхэМ шай Е-с-тащ = misafirlerE çay verdim. =хьэчIэхэМ шэй Е-с-тыгъ
yukarıdaki örnekler tümlecin 3. şahıs (o) olduğu durumlar içindir. Yani ev ve misafir kelimesi cümlenin tümleci iken bu kelimenin yüklemdeki yansıması 3. şahıs şeklindedir.
Aşağıdaki örnekler ise belirgin şahısların BEDENİNE yönelme ve ayrılma durumuna örnektir. Yani 1. ve 2. şahıslardaki duruma örnektir.. Bu şahıslarda tümlecin cümlede ayrı bir kelime olarak bulunmadığına dikkat ediniz.
Ayrıca bazı yüklemlerde tümleç şahıs ekinden sonra konum belirteci bulunduğuna, bulunmayanlarda ise şahıs eki ile "е=ye" ekinin birleşmiş gibi göründüğüne dikkat ediniz. konum belirteci bulunanların türkçeye birebir çevrilmesi özellikle incelemeniz içindir.
къы-С-ТЕ-гъуэлъхьащ = o BENİM ÜZERİME yattı. = къы-С-ТЕ-гъолъхьагъ
у-кы-ЗЭ-плъащ = sen BANA baktın = у-къы-СЭ-плъыгъ (ЗЭ = З+Е, fiil kökü= е-плъын)
къы-ЗЭ-п-тащ = sen onu BANA verdin. = къы-Сэ-п-тыгъ (ЗЭ = З+Е, fiil kökü = е-тын)
сы-къы-УЭ-уащ = сыкоуащ =ben SANA vurdum=сыкъоуагъ (УЭ = У+Е, fiil kökü = е-уэн)
мастэ къы-С-ХЭ-и-Iуащ =о BENİM İÇİME iğne batırdı = мастэ кы-С-ХЭ-и-Iуагъ
жэй къы-С-ТЕ-хьащ = uyku BENİM ÜSTÜME geldi.(uykum geldi) = чийэ къы-С-ТЕ-хьагъ
мастэ къыс-ХЭ-б-Iуащ =sen iğneyi BANA batırdın = мастэ кыс-ХЭ-б-Iуагъ
къыб-жэ-Е-с-Iуащ = SANA ben söyledim = къы-уэ-с-Iуагъ= къосIуагъ
Bunların dışında fiillere eklenen ön ve son eklerle kök fiillerin anlamlarını daraltma yöntemi ile de yeni kelimeler oluşturulur. Bu kelimeler kimi zaman bir yere yönelme anlamını içerirler. Bu durumda fiilin anlamı içerisinde "aşağıya", "yukarıya" "bir yere" anlamları bulunur. Çoğunlukla bu şekilde oluşmuş fiilleri zarflar konusu içine almak yanlış görülebilir. Ancak, fırsat eğitimi açısından düşündüğümden biraz bahsetmek ve örneklemek istedim.
кIуэн = gitmek
ДЭ-кIуэ-йын = yukarıya gitmek (tırmanmak gibi)
е-Хын = aşağıya inmek
е-кIуэ-ЛIэн = bir yerE gitmek üzere yönelmek
е-кIуэ-кIын = bir yerDEN dolanarak gelmek
хьын =taşıyarak götürmek
ДЭ-хьэ-йын = yukarıya taşımak
е-хьэ-Хын = aşağıya taşıyarak indirmek
хьэн =
е-хьэ-ЛIэн = bir yere ulaşmak, varmak.
шэн = (beraberinde) götürmek
ДЭ-шэ-йын = yukarıya götürmek
е-шэ-Хын = aşağıya götürmek
е-шэ-ЛIэн = kapıyı vb örtmek, (örtme hareketi götürmek, taşımak gibidir.)
2. işin YAPILDIĞI YERİ bildirirler: hatırlarsanız konum belirteçlerini anlatırken şı eki nin diğer eklerden daha farklı özel bir ek olduğunu ve yeri geldiğinde bu farkın detaylı anlatılacağını söylemiştim. İşte yeri geldi...
Yüklemi Vektörel olmayan fiilli cümlelerde, yer bildiren tümleç, işin nereDE yapıldığını bildirir ki, bu kelimenin sonuna "m" eki getirilirken yüklemin ön eki ise "щы" olur.
унэМ сы ЩЫ жэящ = evDE uyudum. (bulunma fiili)= унэМ сы-ШЫ-чийагъ
Истанбыл(ЫМ) сы ЩЫ лэжьэнущ =İstanbul'DA çalışacağım. (bulunma fiili) истанбыл сы ШЫ лэжъэшт
Yukarıdaki örnekler de tümlecin 3. şahıs olduğu durumlardır. Yani işin yapıldığı yer cümlede ayrı bir kelime olarak bildirilen ve ben sen biz siz haricinde bir yerdir ve yüklemdeki yansıması 3. şahıs şeklindedir.
Ancak burada, vektörel fiillerden farklı olarak, cümlede ayrı bir kelime olarak bulunan tümlecin konumunu belirten konum belirteci fiile eklenememektedir. EvDEN çıktım = унэм сы-щIэ-кIижащ derken yükleme konum belirteci eklenerek evin neresinden çıktığımızı da belli ediyorduk. Ancak evDE uyudum dediğimizde yükleme konum belirteci ekleyerek evin neresinde (içinde, altında vb) uyuduğumuzu belirtemeyiz.... Eğer illada konum belirteci eklemek istiyorsanız fiili vektörel hale getiren ve ilerde anlatacağım eklerden birini de eklemek zorundasınız....o durumda da шы ekini kullanamazsınız... шы eki konum belirteçlerinden farklı olduğu halde neden o gruba dahil ederek anlattığım sanırım daha iyi anlaşılıyordur. Diğer konum belirteçleri vektörel fiillere eklenirken sadece шы eki vektörel olmayan fiillere eklenir.
vektörel olmayan bir fiillde belirgin şahıs eki ile birlikte şı eki olması düşünülemez. Çünkü ÇERKESÇEDE belirgin şahıs ekleri de tıpkı konum belirteçleri gibi oldukları için, 1. ve 2. şahıslar üzerinde ancak vektörel bir eylem yapılabilir. Yapılan eylem uyumak, çalışmak gibi vektörel olmayan bir eylemse bile, fiilleri vektörel hale getiren son eklerden uygun olanı alarak vektörel hale dönüşür....
къы-С-ТЕ-жэйыХЬащ =benim üzerimE(üzerimDE) uyudu.
шы ekinin vektörel fiillere geldiği durumlar da vardır. Ancak vektörel fiillere eklendiğinde yukarıda bahsedilen anlam dışında anlamlar katar. Aşağıda zarf tümleçleri konusunda ele alınacaktır.
3. işin KİM İÇİN yapıldığını bildirirler: işin bir şahıs için yapıldığı, ona ithaf edildiği, eylemin bir şahsiyete yöneldiği durumlarda yine tümleç durumundaki kelimenin sonuna "m" eki getirilirken, yüklemin eki "ху =фы" olur.
Yukarıdaki ilk iki maddede belirgin şahıslara örnek verirken 1. ve 2. şahısların BEDENİNE yönelen, BEDENİNDEN ayrılan ve BEDENİNDE yapılan eylemler olduğunu söylemiştim. Beden kelimesini özellikle büyük yazdım ki şu an anlattığımız 3. maddeden farkı anlaşılsın....
Türkçe konuşurken bir kişiye yönelen eylemlerde sana, bana diye konuşulsa da bazı eylemler insanın bedenine yönelirken, bazı eylemler şahsiyetine yönelir. günlük konuşmada her iki durum için de "bana" "sana" gibi kelimeleri kullanırız. Çerkesçede ise bedene yönelme durumları yukarıda ilk iki maddede örneklendiği gibidir. Şahsiyete yönelme ise ху хуэ- фы фэ ekleriyle yapılan şekliyledir.
Türkçede;
"Bana çay doldur" dediğimizde kastedilen "benim İÇİN (bardağa) çay doldur" dur...
"Bana bak" dediğimizde "benim yüzüme (beden) bak" anlamında kullanırız.
"sana çok kızdım" dediğimizde kastedilen beden değil, senin kişiliğindir.
"sana elma aldım" dediğimizde bile kastedilen "senin İÇİN elma aldım" dır.
"sana iğne yaptım" dediğimizde ise kastedilen "senin vücuduna iğneyi batırdım" dır.
Şimdi önce 3. şahıslardaki durumu görelim...
Ахьмэт тХУЭкlуащ= Ahmet için gittik (Ahmet'e gittik) = АхьмэтЫМ тФЭкlуагъ
хьэщIэхэМ шай яХУЭзгъэващ = misafirler için çay kaynattım =хьэкIэхэМ шай яФЭэзгъэжъуагъ
шай къы-с-ху-и-кIэ = bana çay doldur = шай къы-с-фэ-и-кIэ
сы къы-п-хуэ-губжъащ = sana kızdım = сы-къы-п-фэ-губжыгъ
мыIэрысэ къы-п-хуэ-с-щэхуащ = sana elma satın aldım = мыIэрысэ къы-п-фэ-с-шэфыгъ
İşte yukarıdaki örnekleri içselleştiren biri çerkesçe düşünme mantığını kavramakta ciddi yol almış demektir.
buraya kadar olan anlatımları kavrayan bir kişi aynı zamanda Türkçede "ismin hal ekleri" şeklinde anlatılan konunun Çerkesçede nasıl karşılık bulduğunu da anlamış olması gerekir.
B) ZARF TÜMLEÇLERİ:
sıfatlar isimleri niteleyen kelimelerken, zarflar da fiilleri niteleyen kelimelerdir.
Zarf ile Zarf tümleci aynı şey değildir. zarf bir kelime çeşidi iken, zarf tümleci cümledeki görevdir.
Çerkesçede kelime çeşidi zarf olan kelimeler vardır.Bu zarfların cümlede zarf tümleci görevinde bulunmalarının haricinde isimler, fiiller, sıfatlar da zarf tümleci görevinde bulunabilirler. İşte isim, sıfat ve fiillerin cümlede zarf tümleci görevini üstlenebilmeleri için bu kelimelere bazı ekler gelmesi gerekir...
1. işin YAPILIŞ ZAMANINI bildiren zarf tümleçleri: işin yapıldığı zamanı gösteren kelimeler tümleçtir. Cümledeki bu tümleci bulmak için yükleme "ne zaman" sorusunu sorarız. Aldığımız cevap, zarf tümlecidir.
Cümle içinde ayrı bir kelime olarak bulunan zaman eğer dün, bugün, yarın, bu gece gibi bir zaman zarfı ise sonuna herhangi bir ek getirilmez. Bu zarfların dışunda bir zamanı tarif ile bildiren ve zarf olmayan kelimelerin zarf haline dönüşmesi için önüne ve sonuna bazı ekler almaları gerekir.
Bazı zaman zarfları:
нобэ =bugün = непэ
ныжэбэ = bu gece = нычэпэ
ныщхьэбэ = bu akşam
нэгъабэ = geçen yıl
нышэдибэ = bu sabah
ныги =şimdi = иджы
ныгиркIэ = şimdilik
ныгипсту =hemen şimdi = иджыпсту
нетIэ = biraz önce, demin
дыгъуасэ =dün
дыгъуэпшыхь = dün akşam
пщэдей =yarın = нэуыш
пщэдемыщ = yarından sonraki gün =
куэд лъандэрэ = uzun zamandır.
НЫЖЭБЭ хьэщIэ къытхуэкIуащ = bu gece bize misafir geldi = НЫЧЭПЭ хьэкIэ къытфэкIуагъ
НОБЭ уэшх къешхащ = bugün yağmur yağdı = НЕПЭ уэшх къешхыгъ
yukarıdaki gibi zaman zarfları sonlarına "м" veya "р" belirtme eki almazlarken, cümlede işin yapıldığı zamanı bildiren tümleç durumunda olan diğer tüm kelime veya kelime grupları sonlarına "м" ekini almak zorundadırlar.
сэхьэт щыМ сыкъэкIуащ= saat 3 te geldim.= сэхьэт шыМ сыкъэкIуагъ
шэджагъуэ нэуыжъыМ сышхащ = öğleden sonra yemek yedim = шэджагъо нэуыжъыМ сышхагъ
zaman bildiren bir kelime veya kelime grubunun sonuna "КIэ" eki getirildiğinde söz konusu zaman süresince eylemin yapıldığı anlamı çıkar..
зы тхьэмахуэКIЭ услъэгъуакъым = seni bir hafta SÜRESİNCE görmedim.= зы тхьэмафэКIЭ услъэгъугъэп
fiillerin sonuna getirilen ху=фэ eki Türkçedeki "kadar" anlamına gelir.
сэ сыкъэкIуэХУ уэ умыккIуэ = ben gelene KADAR sen gitme. = сэ сыкъэкIоФЭ уэ умыкIо.
ХУ eki zaman bildiren kelimelerin sonunda нэсыХУ şeklinde de kullanılır.
шэджагъуэ нэсыху зывгъэпсэху = öğlene KADAR dinlenin.
zaman bildiren kelimelerden sonra КЪЭС ifadesi kullanıldığında HER DEFASINDA gibi bir anlam oluşur.
пщэдджыжъКЪЭС узолъагъу =seni her sabah görüyorum.
fiillere щы ön eki ile birlikte M son eki eklendiğinde ise, o işin yapıldığı an anlamı verir.
сэ сыкъыШЫкIуaМ уэ укIуэжат = ben geldiğimde (geldiğim zaman) sen gitmiştin. (шы eki vektörel bir fiile gelmiş durumdadır. Zarf fiil haline gelmiş ve zaman bildirir bir kelime olmuştur.)
уШЫслъэгъуаМ
fiillere зэры ön eki ile birlikte у son eki eklendiğinde gelir, gelmez, yapar yapmaz, gibi tezlik bildiren bir zarf oluşur.
укъыЗЭРЫкIуэУ сыкIуэжынущ. = sen gelir gelmez, ben gideceğim= укъыЗЭРЫкIоУ сыкIожыщт
уЗЭРЫкIуэУ сыжэйынущ = sen GİDER GİTMEZ ben uyuyacağım. = уЗЭРЫкIоУ сычийэшт
2. İşin YAPILIŞ ŞEKLİNİ bildiren zarf tümleçleri:
cümlenin yüklemine nasıl sorusunu sorduğumuzda aldığımız cevap zarf tümlecidir. Çerkesçede yükleme sorulan "NASIL" sorusuna cümlenin verdiği cevap olan kelime veya kelime grubunun sonunda "у", "урэ" veya "горэ" eki bulunur. fiili niteleyen kelime eğer ad soylu bir kelime ise bu kelimenin sonuna "у" eki, eğer fiil soylu bir kelime ise doğu diyalektinde "у+рэ" batı diyalektinde "горэ" eki getirilir.
дэгъуэУ сыжэйащ =güzel(CE) uyudum. = дэгъоУ сычийагъ (sıfatın zarfa dönüşümü)
сыжэУРЭ сыкъэкIуащ = koşARAK geldim = сычэГОРЭ сыкъэкIуагъ (fiilin zarfa dönüşümü)
хьэщIэУ сыкъэнащ = misafir olarak kaldım =хьэкIэУ сыкъэнагъ (ismin zarfa dönüşümü)
işin yapılış şekli çerkesçede bazı durumlarda cümlede ayrı bir tümleç kullanılmadan, fiile eklenen ekler ile halledilir. Bu durumda fiilin anlamı içinde zarfın görevi de bulunur. (yukarı çıkmak, birlikte çalışmak vb.)bu konu yeri geldikçe işlenecek olmakla birlikte açıklayıcı olması ve kafalardaki soru işaretlerini gidermesi bakımından bir kaç örnek görelim.
ды-ЗЭДЭ-лэжъащ = BİRLİKTE çalıştık. = ты-ЗЭДЭ-лэжъыгъ (işin BİRLİKTE yapıldığını bildirir.)
мыIэрысэр с-ФI-и-шхащ = elmayı BANA RAĞMEN yedi. = мыIэрысэр с-шIу-и-шхыгъ (işin ZORLA yapıldığı anlamı katan ek фI = шIу)
dikkatli okuyucuların şunu fark etmiş olmaları gerekir. zarf tümleçlerinde, eğer cümlede ayrı bir kelime olarak zarf tümleci bulunuyorsa bu tümlecin, cümlenin yükleminde herhangi bir yansıması bulunmamaktadır. Tam tersi olarak eğer cümlenin yükleminde bulunan bir ek yardımıyla bu anlam sağlanıyorsa cümlede ayrı bir tümleç olmasına gerek yoktur.
yani:
мыIэрысэр с-ФI-и-шхащ cümlesinde zarf tümleci cümlede ayrı bir kelime olarak bulunmasa da fiilin anlamı içerisinde ZORLA anlamı vardır. bu cümlede işin nasıl yapıldığı cümlenin yükleminde belirtilmiştir.
мыIэрысэр зыримпэсурэ ишхащ = elmayı BEĞENMEYEREK yedi. cümlesinde tümleç olan зыримпэсурэ = beğenmeyerek kelimesinin yüklemde herhangi bir yansıması ek olarak bulunmamaktadır. Bu cümlede işin nasıl yapıldığı cümlede ayrı bir kelime olarak belirtilmiştir.
görüldüğü üzere zarflar konusu biraz karışık, bana göre şimdiye kadar anlatılan konularda en karmaşık konu. o yüzden fazla karıştırmadan daha sonra detaylandırmak üzere konuyu bitirelim....
мащIэ = az
код = çok = бэ
нахъыбэ = daha çok
gibi kelimeler miktar zarflarıdır.
дапщэ = тхьэпш = kaç
дэнэ = тэнэ = nereye, nerede, nereden
даурэ = таштэу = nasıl
сыт хуэдиз = сыд фэдиз = ne kadar
сыт щыгъуэ = сыдыгъо = ne zaman
gibi kelimeler soru zarfları olarak sınıflandırılabilir
папIщIэ = пайэ = için (sebep)
хуэдиз = фэдиз = kadar (miktar)
аргуэру = tekrar
gibi kelimeler edat olarak sınıflandırılabilir.
Türkçede, artık, geri gibi edatların çerkesçedeki karşılıkları ise fiil sonuna eklenen ж=j ekidir.
Ахьмэт къэкIуэЖащ = Ahmet GERİ geldi = Ахьмэт къэкIоЖыгъ
Ахьмэт силъэгъуЖыркъым = Ahmet ARTIK beni görmüyor. = Ахьмэт силъэгъуЖырэп
şimdilik yeter.... SAYGILAR...
İşte yüklemi vektörel fiil olan cümlelerde, geçişli veya geçişsiz olmasına göre, öznenin veya nesnenin yöneldiği veya ayrıldığı YER cümlenin tümleci durumundadır. Bu kelimelerin sonlarına "m" eki getirilir. Yüklemde ise (şı eki hariç) konum belirteçlerinden biri ya da "ona" anlamı katan "ye" eki bulunur. Konum belirteçlerini artık çok iyi bildiğimize göre, Türkçede yön bildiren zarfların yaptığı görevi Çerkesçede konum belirteçlerinin yaptığını anlamış olmamız gerekir.
унэМ сы-Е-плащ= evE baktım. (yönelme fiili) = унэМ сы-е-плыгъ
унэМ сы-щIЭ-кlыжащ = evDEN (evin altınDAN) çıktım. (ayrılma fiili)= унэм сы-и-кIыжыгъ = evin içinDEN çıktım.
унэМ сы-щIЭ-хьащ = evE girdim = унэМ сы-и-хьагъ
хьэщIэхэМ шай Е-с-тащ = misafirlerE çay verdim. =хьэчIэхэМ шэй Е-с-тыгъ
yukarıdaki örnekler tümlecin 3. şahıs (o) olduğu durumlar içindir. Yani ev ve misafir kelimesi cümlenin tümleci iken bu kelimenin yüklemdeki yansıması 3. şahıs şeklindedir.
Aşağıdaki örnekler ise belirgin şahısların BEDENİNE yönelme ve ayrılma durumuna örnektir. Yani 1. ve 2. şahıslardaki duruma örnektir.. Bu şahıslarda tümlecin cümlede ayrı bir kelime olarak bulunmadığına dikkat ediniz.
Ayrıca bazı yüklemlerde tümleç şahıs ekinden sonra konum belirteci bulunduğuna, bulunmayanlarda ise şahıs eki ile "е=ye" ekinin birleşmiş gibi göründüğüne dikkat ediniz. konum belirteci bulunanların türkçeye birebir çevrilmesi özellikle incelemeniz içindir.
къы-С-ТЕ-гъуэлъхьащ = o BENİM ÜZERİME yattı. = къы-С-ТЕ-гъолъхьагъ
у-кы-ЗЭ-плъащ = sen BANA baktın = у-къы-СЭ-плъыгъ (ЗЭ = З+Е, fiil kökü= е-плъын)
къы-ЗЭ-п-тащ = sen onu BANA verdin. = къы-Сэ-п-тыгъ (ЗЭ = З+Е, fiil kökü = е-тын)
сы-къы-УЭ-уащ = сыкоуащ =ben SANA vurdum=сыкъоуагъ (УЭ = У+Е, fiil kökü = е-уэн)
мастэ къы-С-ХЭ-и-Iуащ =о BENİM İÇİME iğne batırdı = мастэ кы-С-ХЭ-и-Iуагъ
жэй къы-С-ТЕ-хьащ = uyku BENİM ÜSTÜME geldi.(uykum geldi) = чийэ къы-С-ТЕ-хьагъ
мастэ къыс-ХЭ-б-Iуащ =sen iğneyi BANA batırdın = мастэ кыс-ХЭ-б-Iуагъ
къыб-жэ-Е-с-Iуащ = SANA ben söyledim = къы-уэ-с-Iуагъ= къосIуагъ
Bunların dışında fiillere eklenen ön ve son eklerle kök fiillerin anlamlarını daraltma yöntemi ile de yeni kelimeler oluşturulur. Bu kelimeler kimi zaman bir yere yönelme anlamını içerirler. Bu durumda fiilin anlamı içerisinde "aşağıya", "yukarıya" "bir yere" anlamları bulunur. Çoğunlukla bu şekilde oluşmuş fiilleri zarflar konusu içine almak yanlış görülebilir. Ancak, fırsat eğitimi açısından düşündüğümden biraz bahsetmek ve örneklemek istedim.
кIуэн = gitmek
ДЭ-кIуэ-йын = yukarıya gitmek (tırmanmak gibi)
е-Хын = aşağıya inmek
е-кIуэ-ЛIэн = bir yerE gitmek üzere yönelmek
е-кIуэ-кIын = bir yerDEN dolanarak gelmek
хьын =taşıyarak götürmek
ДЭ-хьэ-йын = yukarıya taşımak
е-хьэ-Хын = aşağıya taşıyarak indirmek
хьэн =
е-хьэ-ЛIэн = bir yere ulaşmak, varmak.
шэн = (beraberinde) götürmek
ДЭ-шэ-йын = yukarıya götürmek
е-шэ-Хын = aşağıya götürmek
е-шэ-ЛIэн = kapıyı vb örtmek, (örtme hareketi götürmek, taşımak gibidir.)
2. işin YAPILDIĞI YERİ bildirirler: hatırlarsanız konum belirteçlerini anlatırken şı eki nin diğer eklerden daha farklı özel bir ek olduğunu ve yeri geldiğinde bu farkın detaylı anlatılacağını söylemiştim. İşte yeri geldi...
Yüklemi Vektörel olmayan fiilli cümlelerde, yer bildiren tümleç, işin nereDE yapıldığını bildirir ki, bu kelimenin sonuna "m" eki getirilirken yüklemin ön eki ise "щы" olur.
унэМ сы ЩЫ жэящ = evDE uyudum. (bulunma fiili)= унэМ сы-ШЫ-чийагъ
Истанбыл(ЫМ) сы ЩЫ лэжьэнущ =İstanbul'DA çalışacağım. (bulunma fiili) истанбыл сы ШЫ лэжъэшт
Yukarıdaki örnekler de tümlecin 3. şahıs olduğu durumlardır. Yani işin yapıldığı yer cümlede ayrı bir kelime olarak bildirilen ve ben sen biz siz haricinde bir yerdir ve yüklemdeki yansıması 3. şahıs şeklindedir.
Ancak burada, vektörel fiillerden farklı olarak, cümlede ayrı bir kelime olarak bulunan tümlecin konumunu belirten konum belirteci fiile eklenememektedir. EvDEN çıktım = унэм сы-щIэ-кIижащ derken yükleme konum belirteci eklenerek evin neresinden çıktığımızı da belli ediyorduk. Ancak evDE uyudum dediğimizde yükleme konum belirteci ekleyerek evin neresinde (içinde, altında vb) uyuduğumuzu belirtemeyiz.... Eğer illada konum belirteci eklemek istiyorsanız fiili vektörel hale getiren ve ilerde anlatacağım eklerden birini de eklemek zorundasınız....o durumda da шы ekini kullanamazsınız... шы eki konum belirteçlerinden farklı olduğu halde neden o gruba dahil ederek anlattığım sanırım daha iyi anlaşılıyordur. Diğer konum belirteçleri vektörel fiillere eklenirken sadece шы eki vektörel olmayan fiillere eklenir.
vektörel olmayan bir fiillde belirgin şahıs eki ile birlikte şı eki olması düşünülemez. Çünkü ÇERKESÇEDE belirgin şahıs ekleri de tıpkı konum belirteçleri gibi oldukları için, 1. ve 2. şahıslar üzerinde ancak vektörel bir eylem yapılabilir. Yapılan eylem uyumak, çalışmak gibi vektörel olmayan bir eylemse bile, fiilleri vektörel hale getiren son eklerden uygun olanı alarak vektörel hale dönüşür....
къы-С-ТЕ-жэйыХЬащ =benim üzerimE(üzerimDE) uyudu.
шы ekinin vektörel fiillere geldiği durumlar da vardır. Ancak vektörel fiillere eklendiğinde yukarıda bahsedilen anlam dışında anlamlar katar. Aşağıda zarf tümleçleri konusunda ele alınacaktır.
3. işin KİM İÇİN yapıldığını bildirirler: işin bir şahıs için yapıldığı, ona ithaf edildiği, eylemin bir şahsiyete yöneldiği durumlarda yine tümleç durumundaki kelimenin sonuna "m" eki getirilirken, yüklemin eki "ху =фы" olur.
Yukarıdaki ilk iki maddede belirgin şahıslara örnek verirken 1. ve 2. şahısların BEDENİNE yönelen, BEDENİNDEN ayrılan ve BEDENİNDE yapılan eylemler olduğunu söylemiştim. Beden kelimesini özellikle büyük yazdım ki şu an anlattığımız 3. maddeden farkı anlaşılsın....
Türkçe konuşurken bir kişiye yönelen eylemlerde sana, bana diye konuşulsa da bazı eylemler insanın bedenine yönelirken, bazı eylemler şahsiyetine yönelir. günlük konuşmada her iki durum için de "bana" "sana" gibi kelimeleri kullanırız. Çerkesçede ise bedene yönelme durumları yukarıda ilk iki maddede örneklendiği gibidir. Şahsiyete yönelme ise ху хуэ- фы фэ ekleriyle yapılan şekliyledir.
Türkçede;
"Bana çay doldur" dediğimizde kastedilen "benim İÇİN (bardağa) çay doldur" dur...
"Bana bak" dediğimizde "benim yüzüme (beden) bak" anlamında kullanırız.
"sana çok kızdım" dediğimizde kastedilen beden değil, senin kişiliğindir.
"sana elma aldım" dediğimizde bile kastedilen "senin İÇİN elma aldım" dır.
"sana iğne yaptım" dediğimizde ise kastedilen "senin vücuduna iğneyi batırdım" dır.
Şimdi önce 3. şahıslardaki durumu görelim...
Ахьмэт тХУЭкlуащ= Ahmet için gittik (Ahmet'e gittik) = АхьмэтЫМ тФЭкlуагъ
шай къы-с-ху-и-кIэ = bana çay doldur = шай къы-с-фэ-и-кIэ
сы къы-п-хуэ-губжъащ = sana kızdım = сы-къы-п-фэ-губжыгъ
мыIэрысэ къы-п-хуэ-с-щэхуащ = sana elma satın aldım = мыIэрысэ къы-п-фэ-с-шэфыгъ
İşte yukarıdaki örnekleri içselleştiren biri çerkesçe düşünme mantığını kavramakta ciddi yol almış demektir.
buraya kadar olan anlatımları kavrayan bir kişi aynı zamanda Türkçede "ismin hal ekleri" şeklinde anlatılan konunun Çerkesçede nasıl karşılık bulduğunu da anlamış olması gerekir.
B) ZARF TÜMLEÇLERİ:
sıfatlar isimleri niteleyen kelimelerken, zarflar da fiilleri niteleyen kelimelerdir.
Zarf ile Zarf tümleci aynı şey değildir. zarf bir kelime çeşidi iken, zarf tümleci cümledeki görevdir.
Çerkesçede kelime çeşidi zarf olan kelimeler vardır.Bu zarfların cümlede zarf tümleci görevinde bulunmalarının haricinde isimler, fiiller, sıfatlar da zarf tümleci görevinde bulunabilirler. İşte isim, sıfat ve fiillerin cümlede zarf tümleci görevini üstlenebilmeleri için bu kelimelere bazı ekler gelmesi gerekir...
1. işin YAPILIŞ ZAMANINI bildiren zarf tümleçleri: işin yapıldığı zamanı gösteren kelimeler tümleçtir. Cümledeki bu tümleci bulmak için yükleme "ne zaman" sorusunu sorarız. Aldığımız cevap, zarf tümlecidir.
Cümle içinde ayrı bir kelime olarak bulunan zaman eğer dün, bugün, yarın, bu gece gibi bir zaman zarfı ise sonuna herhangi bir ek getirilmez. Bu zarfların dışunda bir zamanı tarif ile bildiren ve zarf olmayan kelimelerin zarf haline dönüşmesi için önüne ve sonuna bazı ekler almaları gerekir.
Bazı zaman zarfları:
нобэ =bugün = непэ
ныжэбэ = bu gece = нычэпэ
ныщхьэбэ = bu akşam
нэгъабэ = geçen yıl
нышэдибэ = bu sabah
ныги =şimdi = иджы
ныгиркIэ = şimdilik
ныгипсту =hemen şimdi = иджыпсту
нетIэ = biraz önce, demin
дыгъуасэ =dün
дыгъуэпшыхь = dün akşam
пщэдей =yarın = нэуыш
пщэдемыщ = yarından sonraki gün =
куэд лъандэрэ = uzun zamandır.
НЫЖЭБЭ хьэщIэ къытхуэкIуащ = bu gece bize misafir geldi = НЫЧЭПЭ хьэкIэ къытфэкIуагъ
НОБЭ уэшх къешхащ = bugün yağmur yağdı = НЕПЭ уэшх къешхыгъ
сэхьэт щыМ сыкъэкIуащ= saat 3 te geldim.= сэхьэт шыМ сыкъэкIуагъ
шэджагъуэ нэуыжъыМ сышхащ = öğleden sonra yemek yedim = шэджагъо нэуыжъыМ сышхагъ
zaman bildiren bir kelime veya kelime grubunun sonuna "КIэ" eki getirildiğinde söz konusu zaman süresince eylemin yapıldığı anlamı çıkar..
зы тхьэмахуэКIЭ услъэгъуакъым = seni bir hafta SÜRESİNCE görmedim.= зы тхьэмафэКIЭ услъэгъугъэп
fiillerin sonuna getirilen ху=фэ eki Türkçedeki "kadar" anlamına gelir.
сэ сыкъэкIуэХУ уэ умыккIуэ = ben gelene KADAR sen gitme. = сэ сыкъэкIоФЭ уэ умыкIо.
ХУ eki zaman bildiren kelimelerin sonunda нэсыХУ şeklinde de kullanılır.
шэджагъуэ нэсыху зывгъэпсэху = öğlene KADAR dinlenin.
zaman bildiren kelimelerden sonra КЪЭС ifadesi kullanıldığında HER DEFASINDA gibi bir anlam oluşur.
пщэдджыжъКЪЭС узолъагъу =seni her sabah görüyorum.
fiillere щы ön eki ile birlikte M son eki eklendiğinde ise, o işin yapıldığı an anlamı verir.
сэ сыкъыШЫкIуaМ уэ укIуэжат = ben geldiğimde (geldiğim zaman) sen gitmiştin. (шы eki vektörel bir fiile gelmiş durumdadır. Zarf fiil haline gelmiş ve zaman bildirir bir kelime olmuştur.)
уШЫслъэгъуаМ
fiillere зэры ön eki ile birlikte у son eki eklendiğinde gelir, gelmez, yapar yapmaz, gibi tezlik bildiren bir zarf oluşur.
укъыЗЭРЫкIуэУ сыкIуэжынущ. = sen gelir gelmez, ben gideceğim= укъыЗЭРЫкIоУ сыкIожыщт
уЗЭРЫкIуэУ сыжэйынущ = sen GİDER GİTMEZ ben uyuyacağım. = уЗЭРЫкIоУ сычийэшт
2. İşin YAPILIŞ ŞEKLİNİ bildiren zarf tümleçleri:
cümlenin yüklemine nasıl sorusunu sorduğumuzda aldığımız cevap zarf tümlecidir. Çerkesçede yükleme sorulan "NASIL" sorusuna cümlenin verdiği cevap olan kelime veya kelime grubunun sonunda "у", "урэ" veya "горэ" eki bulunur. fiili niteleyen kelime eğer ad soylu bir kelime ise bu kelimenin sonuna "у" eki, eğer fiil soylu bir kelime ise doğu diyalektinde "у+рэ" batı diyalektinde "горэ" eki getirilir.
дэгъуэУ сыжэйащ =güzel(CE) uyudum. = дэгъоУ сычийагъ (sıfatın zarfa dönüşümü)
сыжэУРЭ сыкъэкIуащ = koşARAK geldim = сычэГОРЭ сыкъэкIуагъ (fiilin zarfa dönüşümü)
хьэщIэУ сыкъэнащ = misafir olarak kaldım =хьэкIэУ сыкъэнагъ (ismin zarfa dönüşümü)
işin yapılış şekli çerkesçede bazı durumlarda cümlede ayrı bir tümleç kullanılmadan, fiile eklenen ekler ile halledilir. Bu durumda fiilin anlamı içinde zarfın görevi de bulunur. (yukarı çıkmak, birlikte çalışmak vb.)bu konu yeri geldikçe işlenecek olmakla birlikte açıklayıcı olması ve kafalardaki soru işaretlerini gidermesi bakımından bir kaç örnek görelim.
ды-ЗЭДЭ-лэжъащ = BİRLİKTE çalıştık. = ты-ЗЭДЭ-лэжъыгъ (işin BİRLİKTE yapıldığını bildirir.)
мыIэрысэр с-ФI-и-шхащ = elmayı BANA RAĞMEN yedi. = мыIэрысэр с-шIу-и-шхыгъ (işin ZORLA yapıldığı anlamı katan ek фI = шIу)
dikkatli okuyucuların şunu fark etmiş olmaları gerekir. zarf tümleçlerinde, eğer cümlede ayrı bir kelime olarak zarf tümleci bulunuyorsa bu tümlecin, cümlenin yükleminde herhangi bir yansıması bulunmamaktadır. Tam tersi olarak eğer cümlenin yükleminde bulunan bir ek yardımıyla bu anlam sağlanıyorsa cümlede ayrı bir tümleç olmasına gerek yoktur.
yani:
мыIэрысэр с-ФI-и-шхащ cümlesinde zarf tümleci cümlede ayrı bir kelime olarak bulunmasa da fiilin anlamı içerisinde ZORLA anlamı vardır. bu cümlede işin nasıl yapıldığı cümlenin yükleminde belirtilmiştir.
мыIэрысэр зыримпэсурэ ишхащ = elmayı BEĞENMEYEREK yedi. cümlesinde tümleç olan зыримпэсурэ = beğenmeyerek kelimesinin yüklemde herhangi bir yansıması ek olarak bulunmamaktadır. Bu cümlede işin nasıl yapıldığı cümlede ayrı bir kelime olarak belirtilmiştir.
görüldüğü üzere zarflar konusu biraz karışık, bana göre şimdiye kadar anlatılan konularda en karmaşık konu. o yüzden fazla karıştırmadan daha sonra detaylandırmak üzere konuyu bitirelim....
мащIэ = az
код = çok = бэ
нахъыбэ = daha çok
gibi kelimeler miktar zarflarıdır.
дапщэ = тхьэпш = kaç
дэнэ = тэнэ = nereye, nerede, nereden
даурэ = таштэу = nasıl
сыт хуэдиз = сыд фэдиз = ne kadar
сыт щыгъуэ = сыдыгъо = ne zaman
gibi kelimeler soru zarfları olarak sınıflandırılabilir
папIщIэ = пайэ = için (sebep)
хуэдиз = фэдиз = kadar (miktar)
аргуэру = tekrar
gibi kelimeler edat olarak sınıflandırılabilir.
Türkçede, artık, geri gibi edatların çerkesçedeki karşılıkları ise fiil sonuna eklenen ж=j ekidir.
Ахьмэт къэкIуэЖащ = Ahmet GERİ geldi = Ахьмэт къэкIоЖыгъ
Ахьмэт силъэгъуЖыркъым = Ahmet ARTIK beni görmüyor. = Ахьмэт силъэгъуЖырэп
şimdilik yeter.... SAYGILAR...
