başlıktaki soruyu çerkesçe bilen birine sorduğunuzda istisnasız herkes size зы = 1 (bir) cevabını verecektir. Doğrudur bir sayı olarak зы bir anlamındadır. Ancak зы, tümleç, nesne ve özne eki olarak kullanılan bir ön ek olarak dilimizde çok çeşitli görevler üstlenir. Bu yazının konusu зы ekinin fiillere kattığı anlamları irdelemektir.
önceki yazıları takip edenler bileceklerdir ki, çerkesçede fiil soylu kelimeler cümlenin yüklemi olduğu durumlar ile cümlenin diğer ögelerini oluşturduğu durumlarda farklı farklı incelenmektedir.
ЗЫ EKİNİN YÜKLEM DURUMUNDAKİ FİİLLERE KATTIĞI ANLAM
Çerkesçede şahıs eklerini, nesne şahıs ekleri, tümleç şahıs ekleri ve özne şahıs ekleri olarak ayrı ayrı incelenmesi gerektiğini biliyoruz. Ayrıca cümlenin yükleminde bir, iki hatta üç şahıs ekinin aynı anda bulunabileceğini de biliyoruz.
1. Nesne şahıs eki durumundaki зы eki:
Çerkesçede, fiile eklenmiş olan şahıs eklerinden ÖZNE ve NESNE aynı kişi ise, зы ekine ihtiyaç duyarız. Bu durumdaki fiillerde nesne eki her zaman için зы olur. Örneklerle açıklayalım...
шхын = bir şeyi yemek (geçişli, vektörel olmayan fiil, nesne ve özne şahıs eki alabilir.)
у-с-шхащ = ben seni yedim. = усшхыгъ
с-шхащ = ben onu yedim. = сшхыгъ
ЗЫ-с-шхащ = ben beni (kendimi) yedim. = зысшхыгъ
ЗЫ-п-шхащ = sen seni (kendini) yedin. = зыпшхыгъ
ЗЫ-и-шхащ = o onu (kendini) yedi. = зишхыгъ
и-шхащ = o onu (özne ve nesne aynı kişi değil) yedi = ишхыгъ
шэн = (bir insanı) (bir yere) götürmek.(geçişli vektörel fiil)
гъэшэн = bir şeyi (insanı) birisine götürtmek (geçişli, vektörel fiil, nesne özne ve tümleç eki alabilir)
сы-е-б-гъэшащ = sen beni onun aracılığı ile götürttün (biri ile birlikte gönderdin,) =себгъэшыгъ
зы-е-б-гъэшащ = sen KENDİNİ onun aracılığı ile götürttün. = зебгъэшыгъ
(Türkçede bu fiilin verdiği anlamı uzun cümlelerle anlatmamız gerekir. Mesela Ahmet'in bir yere gitmesi gerekiyordur. Ancak arabası yoktur. Mehmet'e rica ederek kendisini gideceği yere götürtür. o zaman "sen kendini Mehmet'e götürttün" cümlesini kurmamız gerekir. Bu cümlenin bizdeki karşılığı ise 'мэхьмэт(ым) зебгъэшащ' dır. )
лIэн = ölmek
гъэ-лIэн = birini öldürmek
зы-з-гъэлIащ = ben kendimi öldürdüm.(mesela çok fazla çalışmak gibi mecaz anlam ) = зызгъэлIагъ
зы-б-гъэлIащ = sen kendini öldürdün. = зыбгъэлIагъ
зы-и-гъэлIащ = o kendini öldürdü. = зигъэлIагъ
зы-е-з-гъэлIащ = ben kendimi ona öldürttüm. = зезгъэлIагъ
зы-е-б-гъэлIащ = sen kendini ona öldürttün. = зебгъэлIагъ
зы-е-и-гъэлIащ = зыригъэлIащ = o kendini ona öldürttü. = зыригъэлIагъ
Bu örneklerde de görüleceği gibi ЗЫ nesne eki olarak kullanıldığında öznenin işi kendi kendine etki edecek şekilde yaptığını bildirir. Geçişsiz fiillerde ısrarla anlatıldığını hatırlarsak bu fiillerde öznenin kendisi zaten nesne durumundaydı... İşte bundan dolayı ЗЫ eki geçişsiz fiillerde nesne eki olarak kullanılmaz. Bu cümleden olarak ЗЫ eki geçişli bir fiili geçişsiz fiil haline getirmek için kullanılır ki TÜRKÇE de bu duruma DÖNÜŞLÜ fiil diyoruz...
Daha anlaşılır olmak için Türkçedeki durumu hatırlayalım...
Kaşımak(geçişli) --------KaşıNmak (kendi kendini kaşımak, geçişsiz hale geldi.. dönüşlü fiil....)
görmek (geçişli)----------görüNmek (dönüşlü)
yıkamak (geçişli)----------yıkaNmak (dönüşlü)
İşte bu durumun aynını yukarda görüldüğü gibi Çerkesçede ЗЫ eki ile yapıyoruz....
Türkçede geçişsiz bir kelime ile ifade edilen bazı fiiller Çerkesçede geçişli fiilin bu yöntemle geçişsiz hale getirilen dönüşlü bir fiille ifade ediliyor olabilir... ki böyle fiillere sık rastlanmaktadır...
зыгъэгусэн kendini küstürmek.....yani küsmek
зыгъэпскIын = kendini yıkamak, banyo yapmak, yıkaNmak
зыгъэнщIын = doymak, kendini doymuş hissetmek gibi düşünebilirsiniz.
2. Tümleç şahıs eki durumundaki зы-зэ eki:
щIэн = bilmek ------- гъэщIэн = bildirmek зэ гъэщIэн = kendine bildirmek, öğrenmek....
е-плъын = bir şeye bakmak-------- зэ плъы(жы)н = kendine bakmak....
gibi örnekler incelendiğinde зы ekinin зэ şekline girdiği görülür...
Daha önceki yazılarımda anlattığım 1. şahıs tümleç eki ile bu ek birbirine karıştırılabilecek bir yapısı vardır. Doğrusu tümleç eki durumundaki зэ eki, nesne durumundaki зы eki kadar çok fazla bulunmamaktadır. Fazla irdeleyerek kafa karıştırmaya gerek yok. Ancak aşağıdaki kısa bilgi önemli.
къыЗЭт = къыСЭт = bana ver... kelimesindeki ЗЭ eki, "bana" anlamını verir. Tümleç şahıs ekidir.
къыЗЭбгъэуащ = къыСЭбгъэуагъ= bana vurdurdun. kelimesindeki ЗЭ eki "bana" anlamı verirken,
ЗЕбгъэуащ (зы е бгъэуащ)= kendine vurdurdun. kelimesindeki ЗЭ eki "kendine" anlamı vermektedir.
örnekler incelendiğinde aynı fiil köküne sahip olan ЗЭ eklerinin, къы ön eki alıp almamalarına göre anlamlarının değiştiğini fark etmelisiniz. Dikkat edilmesi gereken bir husus da, ikinci örneklerin batı lehçesinde kullanıldığı şekilleridir. Doğu lehçesinde her iki durumdaki ekler birbirine karışabilecek şekilde ЗЭ şeklinde iken, batı lehçesinde "bana" anlamı veren ve aslında bu yazının konusu dışında kalan ekin СЭ şeklinde olduğudur. Hep söylerim. Batı lehçesi bu dilin daha eski ve daha orijinal halidir. Batı lehçesini dikkate almadan bu dilin derinliklerine inemezsiniz...
ЗЫ EKİNİN YÜKLEM DIŞINDAKİ FİİL SOYLU KELİMELERDE (fiilimsi) KULLANILIŞI....
1. SIFAT-FİİLLER (ORTAÇLAR)
Türkçedeki sıfat-fiiller konusu ile şu an anlatılacak konular birebir benzeşmemektedir. Ancak benzer yanları olduğu düşüncesiyle bu başlığı kullandığımı bilmenizi isterim.
sıfat tamlaması bir isim ve en az bir sıfattan oluşur.
büyük dolap, kırmızı kalem gibi....
Türkçede fiil soylu kelimeler de bazen sıfat şekline dönüşebilirler.
Tükenmez kalem, işleyen demir, gelecek hafta vb...
ayrıca geçişli fiillerle de tamlamalar oluşturulabilir....
elma yiyen adam, şekeri seven çocuk, evi olan insan, çocuğunu uyutan anne, saçını tarayan kız vb....
Son örneklerdeki gibi tamlamalar oluşturulurken зы ekine ihtiyaç duyarız....
и сабир ЗЫгъэжэйа анэ = çocuğunu uyutan anne = и сабир зыгъэчыйыгъэ анэ
мыIэрысэ ЗЫшхым (цIыху) кхъужъ ишхыркъым. = elma yiyen (insan) armut yemiyor.
мыIэрысэ ЗЫшхым къужъ ишхырэп
фэшыгъур фIы ЗЫлъагъу саби = şekeri seven çocuk = шъуэшыгъур шIу ЗЫлъагъу саби
ищхьэцыр ЗЫжъ хъыджэбз = saçını tarayan kız = ышхьэцыр ЗЫжъ саби
bu tamlamalar artık cümlenin öznesi, nesnesi veya tümleci olabilir.
Ayrıca aşağıdaki örneklerde de görüleceği üzere, Türkçede OLMAK fiili ile ifade edilmesi zorunlu olan ancak Çerkesçede böyle bir yardımcı fiile ihtiyaç duymadan kullanılan sıfat tamlamaları da vardır. Bu tamlamalarda da ЗЫ ön eki kullanılmak zorundadır. Böylesi tamlamalarda ЗЫ ekinin kullanımını inceleyiniz..
унэ зиIэ (зы и Iэ) цIыху= evi olan adam = унэ зиIэ цIыф
зигур (зы и гур)къабзэр цIыху къабзэщ. = kalbi temiz olan, temiz insandır.
зигур къабзэр цIыф къабз.
Bu yazıda зы зэ eklerinin fiillerde kullanılışını basit örneklerle inceleyerek anlamaya çalıştık. Belki bir sonraki yazı daha karmaşık durumlarda nasıl kullanıldığı ile ilgili örnekler vererek konuyu derinleştiririz. Her türlü soru, eleştiri ve katkılarınızı facebooktaki Çerkesçe dil bilgisi sayfasında (https://www.facebook.com/groups/298600886965287/) yazabilirsiniz. SAYGILARIMLA...
