İSİM FİİLLER
Geçen yazımda yüklem durumunda olan fiillere ön ek olarak eklenen зы зэ eklerini anlattıktan sonra cümlede yüklem durumunda olmayan diğer fiillere eklenen зы ekine giriş yapmıştım. Geçen dersimizde anlattığım ikinci başlık sıfat fiiller (ortaç) konusunu oluşturmaktadır.
Bu yazımda ise isim fiiller konusunu anlatmaya çalışacağım. Aslında isim-fiil, sıfat-fiil kavramlarını, anlatılan konunun ne olduğunun anlaşılmasına yardımcı olur düşüncesiyle kullanıyorum. Yoksa Türkçedeki bu kavramlar Çerkesçedeki durumla birebir örtüşmemektedir.
Türkçe dilbilgisi ile iştigal edenler "girişik bileşik cümle" kavramını bileceklerdir. Şöyle ki;
"Senin doğduğunu bilirim" cümlesi girişik bileşik bir cümledir. Yani aslında burada iki ayrı yargı vardır ve iç içe geçmiş durumdadır. 1. "sen doğdun" 2. "ben (1. yargıyı) bilirim."
bu örnekte de görüleceği üzere birinci yargı, esas cümlenin öznesi, nesnesi veya tümleci olmaktadır. Anlatılacak konuları bu ana bakış açısı ile anlamak kritik öneme sahiptir.
Bu yazıda göreceğimiz ek ЗЭРЫ = ZERI şeklindedir. Bu ek ЗЫ ekinin aksine hem geçişli hem geçişsiz fiillere ve hem de isim ve sıfatlara eklenmekte ve tamamında aynı görevi üstlenmektedir. Açıklayalım...
1. yargı: уэ удахэщ = sen güzelsin = уэ удах (isim cümlesi)
2.yargı : сэ сощIэ = ben biliyorum = сэ сэшIэ
şimdi bu iki yargıyı girişik bileşik cümle haline getirelim.
уЗЭРЫдахэР сощIэ = senin güzel olduğunu biliyorum. = уЗЭРЫдахэР сэшIэ
görüldüğü gibi birinci yargının yüklemi olan дахэ kelimesinin önüne ЗЭРЫ eki getirilerek ana cümlenin nesnesi oluşturulmuştur. ana cümlenin yüklemine sorulacak "neyi" sorusunun cevabı 1. yargıdır.
Dikkat edilecek bir husus 1. yargı isim cümlesi olduğu halde, Türkçeye çevrilirken "OLMAK" yardımcı eylemini kullanmak durumunda kalıyoruz. Ancak Çerkesçede böyle bir yardımcı fiile ihtiyaç bulunmamaktadır. Unutmayalım ki, her isim "kendi olmak" gibi bir eylemi içinde barındırır. Çerkes olmak, güzel olmak gibi...
Şimdi de geçişsiz ve geçişli fiillerle oluşturulan cümlelere örnekler verelim.
1. yargı : сэ сыжэйащ = ben uyudum = сэ сычыйагъ (geçişsiz fiilli cümle)
2. yargı : уэ плъэгъуащ =sen gördün = уэ плъэгъугъ
girişik bileşik cümle : сыЗЭРЫжэйаР плъэгъуащ =uyuduğumu sen gördün. = сыЗЭРЫчыйагъэр плъэгъугъ
1. yargı: сэ у-с-лъэгъуащ= ben seni gördüm = сэ у-с-лъэгъугъ (geçişli fiil cümlesi)
2. yargı: гулъыпта? = sen fark ettin mi? = гулъыптагъэ?
3. girişik bileşik cümle: у-ЗЭРЫ-с-лъэгъуаР гулъыпта? = seni gördüğümü fark ettin mi? = у-ЗЭРЫ-с-лъэгъугъэР гулъыптагъэ?
Bundan sonraki örneklerde girişik bileşik cümleyi doğrudan yazmamız yeterlidir sanırım.
укъыЗЭРЫкIуаР слъэгъуакъым = укъыЗЭРЫкIуагъэР слъэгъугъэп = geldiğini görmedim.
сы ЗЭРЫ Адыгэр бщIэркъэ? = сы ЗЭРЫ Адыгэр ошIэба?= benim Çerkes olduğumu bilmiyor musun? (Bu ve başka ön ekler özel isimlerden önce kullanıldığında ayrı yazılır.)
ЗЭРЫ ön ekini almış bir kelime artık "isim" gibi davranabilir. İsimler sonlarına "М=M" ve "Р=R" eklerini alabilirlerdi. O halde ЗЭРЫ ekini almış tüm kelimeler artık sonlarına bu "hal ekleri"ni alabilirler. Sanırım bu iki ek arasındaki farkı biliyorsunuzdur. Gene de hatırlayalım. R cümlenin nesnesi ve nesnel öznesinin sonuna, M ise tümleç ve gerçek öznenin sonuna gelir...
ЗЭРЫ АдыгэМ фемыплъ Адыгабзэ ищIэркъым = ЗЭРЫ АдыгэМ шъуемыплъ Адыгабзэ ишIэрэп. = Çerkes olduğuna bakmayın, Çerkesçe bilmiyor... :)
M son ekini almış bu tip fiiller genellikle sebep-sonuç cümlelerinde kullanılır.
Адыгабзэ узэрыпсэлъэфaM папIщIэ согуфIыкI. = çerkesçe konuşabildiğin için seviniyorum.
Buraya kadar olan bölümde ЗЭРЫ ön ekinin isim fiil olarak kullanılmasını gördük.
Bir sonraki yazım ZARF FİİLLER üzerine olacak.... SAYGILARIMLA....
