Geçen iki yazımda sıfat-fiil ve isim fiilleri anlatmıştım. Bu yazının konusu ise zarf fiiller olacak.
öncelikle zarf kavramı üzerinde kısaca duralım ve Çerkesçedeki zarfları kısaca inceleyelim. Türkçedeki durumu birkaç örnekle incelersek karşılaştırma yaparak öğrenmemiz kolaylaşır.
En anlaşılır ifade ile fiilleri,fiilimsileri yer, zaman, durum ve miktar yönünden niteleyen kelimelere ZARF denir.
KoşARAK gittim. Bakmadan çıkma. Hızlı hızlı geliyor. Güzelce oku. Çok oku. Bugün bize geldi. Cümlelerindeki italik yazılanlar zarftır. Fiile sorulacak nasıl, ne zaman, ne şekilde, ne kadar sorularının cevabını veren kelimelerdir.
Zarfları;
1. Durum Zarfları
2. Zaman Zarfları
3. Yer Zarfları
4. Miktar Zarfları
5. Soru Zarfları
Çerkesçede isimler, sıfatlar ve fiiller bir takım ekler alarak zarf haline dönüşebilirler. İsim ve sıfatları ZARF haline dönüştüren bir son ekimiz var o da "у=w" son ekidir. Örnekleyelim....
дахэ = güzel, щIэх= çabuk, kelimeleri birer sıfattır. хьэщIэ=misafir kelimesi isimdir aslında. Ancak bu kelimeler sonuna "у=w" eki getirildiğinde zarf haline gelmektedir.
дахэУ къызэдаIуэ = beni güzelCE dinle = дахэУ къысэдэIу
щIэх щIэхУ къэкIуэж = çabukÇA geri gel. = кIэх кIэхэУ къэкIож
сэ хьэщIэУ сыкъыпхуэкIуащ. = ben sana misafir olARAK geldim = сэ хьэкIэУ сыкъыпфэкIуагъ
уиIэр дахэУ тхьэщI = elini güzelCE yıka = уIэр дахэУ тхьэкI
Yukarıdaki örneklerde isimlerin ve sıfatların zarf halinde kullanılmasını görüyoruz... Konuyu dağıtmamak adına, isim ve sıfatların zarf olarak kullanılması her iki diyalektte bu şekilde olur, deyip asıl konumuza geçelim. Konumuz, fiillerin zarf olarak kullanıldığı durumları incelemektir ki zaten konu başlığımızdan da anlaşılacağı üzere bunlara ZARF-FİİL denir...
İsim ve sıfatların zarf olarak kullanılışında tek bir kuralımız var. O da yukarıda anlatıldı. Şimdi fiillerin zarf olarak kullanılışlarını her zarf çeşidi için inceleyeceğiz.
1. DURUM ZARFLARI
tıpkı isim ve sıfatların "у=w" ekini alarak zarf haline dönüşmesi gibi, fiiller de bu eki alarak zarf haline dönüşebilirler. Sadece "у=w" son ekini almış bir fiil, mevcut bir durumu bildirir.
къысхуэгубжъУ кIуэжащ = bana kızıp (kızmış durumda) gitti. = къысфэгубжыУ кIожыгъ
(bana bir kez kızdı ve gitti.)
къысхуэгубжъУ щтат = bana kızıp duruyordu = къысфэгубжыУ штыгъ
(batı diyalektindeki gelecek zaman ve şimdiki zamanın hikayesi bu örnekteki durumun kalıplaşmış halinden başkası değildir. Belki sonra irdeleriz.)
ужейыу услъэгуащ = seni uyur durumda gördüm. =учыйеу услъэгъугъ
сабир бгъэжейыу сомгъэлъагъу= çocuğu uyutur durumda bana gösterme.
мыIэрысэ пшхыу умыпсалъэ= elma yerken (yer durumda) konuşma.
Ancak Doğu diyalektinde w eki ile beraber re eki de getirilerek, batı diyalektinde ise gore eki, zarf fiilin anlattığı eylemin bir zaman süresi boyunca yapıldığı durumlarda kullanılır. Bu yapının Türkçedeki karşılığı ...erek, ....arak ekidir.
къысхуэгубжъУРЭ кIуэжащ = bana kızARAK gitti. = къысфэгубжы ГОРЭ кIожыгъ
(gitme eylemi yapılırken kızma eylemi de yapılmaktaydı. )
псалъэУРЭ мэжэй = konuşARAK uyuyor = гушыIэ ГОРЭ мэчийэ
(uyuma eylemi yapıldığı süre boyunca konuşma eylemi de yapılmaktadır.)
мыIэрысэ ишхыУРЭ кIуащ = elma yiyEREK gitti = мыIэрысэ ишхы ГОРЭ кIуагъ
(gitme eylemi süresince elma yeme eylemi de yapıldı.)
сыМЫпсалъэУРЭ Адыгабзэр сыгъупщэжащ. = konuşmayarak çerkesçeyi geri unuttum. = сыМЫгушыIэ ГОРЭ Адыгабзэр сыгъупшэжыгъ
2. ZAMAN ZARFLARI
Çerkesçede zaman zarfları aslında tek başına bir kaç dersin konusu olacak kadar uzun. Ayrıca doğu ve batı diyalektleri arasında ciddi farkların olduğu bir konu. Konu bütünlüğünü dağıtmamak ve büyük resmi görebilmek adına temel bazı bilgiler verip geçmeyi düşünüyorum. Üstelik batı diyalekti üzerine bilgi eksikliğim olduğunu da itiraf etmeliyim. Umarım bu yazıyı okuma teveccühü göstermiş ve bilen birileri batı diyalekti konusunda bilgilerini bizimle paylaşırlar...
Çerkesçede kalıplaşmış halde bulunan ve hiç bir ek almayan (aslında ekini alarak zaten kalıplaşmış olan) bazı zaman zarfları vardır. Öncelikle bunlardan bazılarını inceleyelim.
ныжэбэ bu gece (нычэпэ)
ныщхьэбэ bu akşam (мыпчыхьэ)
нышэдибэ bu sabah
нобэ bu gün непэ
нэгъабэ geçen yıl (гъэрекIо)
ныкIи (иджы) şimdi (джыр)
мэгъэ (мыгъэ) bu yıl
пщэдей yarın
пщэдеймыщ ertesi gün
bu ve buna benzer bazı kelimeler cümlede sadece zarf görevinde kullanılırlar.
Bu kelimelerin haricinde sıfatlar da sonlarına "у=w" ekini alarak zaman zarfı oluşturabilirler...
пасэ= erken...
пасэУ сыкъэтэкIыжащ = erken kalktım = пасэУ сыкъэтэкIыжыгъ
Şimdi esas konumuz olan ZARF-FİİLERin zaman zarfı olarak kullanılmasını inceleyelim.
1. fiil + ху (fiil+фэ) kalıbı fiilin yapılmaya başlama anına KADAR olan zamanı bildirir.
сэ сыкъэкIуэжыХУ уэ жей = ben geri gelene kadar sen uyu.
и адэ илъэгъуХУ гъащ = babasını görene kadar ağladı.
2. ЗЭРЫ +fiil +У kalıbı fiilin yapıldığı ilk anı bildirir.
кIуэн = gitmek
зэрыкIуэ = isim fiil oluşmuş durumda
зэрыкIуэУ = gider gitmez anlamına gelen bir zarf oluşturmuş olduk....
сызэрыкIуэу сыжейащ = gider gitmez uyudum.
yani fiilin önüne (ana kalıbımızı hatırlayalım ve oradaki tümleç ekleri kısmına) ZERI ön eki sonuna ise w son eki getirildiğinde o eylemin gerçekleştiği ilk an anlatılır.
укъыЗЭРЫкIуэУ = sen gelir gelmez... = укъыЗЭРЫкIоУ
сыЗЭРЫжейыУ = ben uyur uyumaz = сыЗЭРЫчыйэУ
мыIэрысэр ЗЭРЫ-п-шхы-У къакIуэ = elmayı yer yemez gel = мыIэрысэр ЗЭРЫ-п-шхыУ къакIо
3. щы+fiil+М (зэ+fiil+М) kalıbı fiilin başlama ve bitişi arasındaki zamanı (süreci) gösterir.
щы ekini yüklemlere getirildiği durumları hatırlıyorsunuzdur. Konum belirteçleri içinde de bu ek vardı. Şimdi bu eke doğu diyalektinde yine ihtiyaç duyuyoruz. Batı diyalektinde bu ekin yerini зы = ze eki alır. щы ekinin fiilimsilerde kullanılışı ile yüklemlerde kullanılışı farklıdır. Yüklemlerde, işin yapıldığı yerin bir yansıması olarak yükleme ön ek halinde ekleniyordu. Ancak ZARF-FİİLlerde gene ön ek olarak bulunur ancak zarf-fiilin sonunda da M eki vardır. Bu haliyle fiilin yapıldığı anı gösteren bir zaman zarfı haline dönüşür. Türkçedeki "...ken" eki gibi...
дыщышхэм Ахьмэт къэкIуэжащ = biz yemek yerken Ahmet geldi.
дэ мыIэрысэ шыдшхым Ахьмэт къэкIуэжащ = biz elma yerken Ahmet geldi
сы-щы-жейым = ben uyurken = сы зэ чыем
у-щы-з-гъэжейым = ben seni uyuturken = у зэ з гъэчыем
унэм сы-щы-кIуэм услъэгъуащ = eve giderken seni gördüm.= унэм сы зэкIом услъэгъугъ
4. ЗЭРЫ +FİİL + RE kalıbı fiilin gerçekleştiği andan bu ana kadar olan zamanı gösterir.
(batı diyalektindeki kullanım farklı)
у-ЗЭРЫ-жейы-РЭ = uyuduğundan beri = уЗЭРЫчыйеРЭ
у-ЗЭРЫ-шхэ-РЭ = yemek yediğinden beri = уЗЭРЫшхэРЭ
мыIэрысэр ЗЭРЫ-п-шхы-РЭ = elmayı yediğinden beri = мыIэрысэр ЗЭРЫпшхыРЭ
YER YÖN ZARFLARI
ЗДЭ ön eki fiil olan bir kelimeye "o fiilin yapıldığı yer" anlamını katar. Tabi bu kelime artık bir isim gibi davranabilir. R=р ve M=м son eklerini alabilir.
Гур ЗДЭ-щытым сокIуэ = arabanın bulunduğu yere gidiyorum.
у-ЗДЭ-жейам сокIуэ = senin uyuduğun yere gidiyorum.
мыIэрысэр ЗДЭ-с-шхам сокIуэ = elma yediğim yere gidiyorum.
ЗДЭ +fiil+ кIэ kalıbı, "fiilin yapıldığı bölge, taraf, yön " anlamı katar.
кIэ son eki isimlerin sonuna geldiğinde o varlığın bulunduğu bölgeyi, tarafı anlatmaktadır.
унэмКIЭ сокIуэ = eve doğru gidiyorum.
здэ ön ekini almış bir fiil artık, o eylemin yapıldığı yerin ismi gibidir. Sonuna кIэ eki getirildiğinde de tıpkı gerçek isimlerde olduğu gibi anlam katar.
уЗДЭлэжъамКIЭ сокIуэ = senin çalıştığın yere taraf gidiyorum.
burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta fiilin sonundaki м ekidir. Bu ek olmazsa anlam değişir. fiilin yapıldığı yer "bilinen belirgin" bir yer olmaktadır. Bu durumda M ekini alması gerektiği anlaşılır. Mesela;
гуМкIэ сокIуэ = arabaya doğru gidiyorum.= куМкIэ сэкIо
гукIэ сокIуэ = arabayla gidiyorum.= кукIэ сэкIо
görüldüğü gibi M son ekini eklemediğimizde "aracılığıyla " anlamına gelecek başka bir durum söz konusu olmaktadır. Dikkatlerden kaçırmamak gerekir.
SORU ZARFLARI
Soru zarfları da anlatılması gereken bir konu olmakla birlikte FİİLİMSİLER konusu dışında kaldığı için daha sonraya bırakıyorum. SAYGILAR.....
