BATI DİYALEKTİNDE YARDIMCI FİİL EKLERİ

Bir önceki yazıda Doğu diyalektindeki yardımcı fiil eklerini anlatmış ve batı diyalekti ile doğu diyalekti arasındaki en büyük farkın bu kısımda olduğundan bahsetmiştim.

Şimdi batı diyalektinde olumlama, olumsuzlama ve soru ekleri nasıl oluyor bi göz atalım. Önce olumsuzlama ve soru eklerine bakalım en son olumlama üzerinde duracağız.

Batı diyalektinde olumsuzluk eki  "ep/p" ekidir. Soru eki ise "a" dır.(Doğu diyalektinde soru eki olmadığını hatırlayın) O halde olumsuz soru ekinin, ep ve a eklerinin birleşmesi olan "eba" olması çok mantıklı olsa gerek. p nin yumuşaması ise fonetik konusu inşallah zamanı gelince detaylıca işleriz. Örnek.

qon = gitmek.
sı qo şt ep = сы кlо шт эп =  gitmeyeceğim. olumsuz
sı qo şt a? = сы кlo шт а? = gidecek miyim?. soru
sıqo şt ep a= sıqoştba = сык1oэштба = gitmeyecek miyim?. olumsuz soru.

Bu kalıp her hangi bir değişikliğe uğramadan her yerde kullanılacak bir kalıp tır. Söyleyecek pek bir şey yok.

Ancak olumlama eki hakkında konuşulacak çok şey var.

Bir önceki yazımda Doğu diyalektlerindeki olumlama, olumsuzluk ve soru eklerini anlatırken, soru eki diye bir ek olmadığından veya boşluk olduğundan bahsetmiştim. Örnekle Doğu diyalektindeki durumu  hatırlayalım.

wı jeyı nu? ()= уы жэйы ну? = uyuyacak mısın? ( Boş parantez olan yerde normalde yardımcı fiil eki olması gerekirken yok. İşte ekin yok olması olumlu soru durumuydu.)

wı jeyı nu s = уы жэйы ну щ =   uyuyacaksın (yukardaki boşluk yerinde "s" eki var. Cümle olumlu cümle)

Şimdi de Batı diyalektlerindeki durumu inceleyelim.

wı çiyeşt a?=  уы чиешт а = uyuyacak mısın? olumlu soru.
wı çiyeşt () = уы чиешт () =  uyuyacaksın  olumlu cümle

Batı diyalektinde   Soru eki   (a) dır.     olumlama eki ise boşluktur.
Doğu diyalektinde soru eki boşluktur.   olumlama eki ise (s) dir.

Şimdi sorulması gereken soru şudur. Doğu lehçesinde olumlama "s" iken bitmiş zaman eki "t" idi. Peki Batı lehçesinde olumlama eki yok ise bitmiş zaman eki nedir?

Batı lehçesinde geçmiş zaman eki "ağ/ğ" dır. Bitmiş zaman dediğimiz zaman aslında geçmiş zamandır. İşte batı diyalektinde geçmiş zaman eki aynı zamanda bitmiş zaman ekidir.

sı çiye ağ     =   сы чие агъ =uyudum (geçmiş zaman)
sı çiye ğ ağ =  сы чие гъ агъ = uyumuştum (geçmişte bitmiş zaman, iki adet geçmiş zaman eki var)
sı çiye şt ığ =  сы чие шт ыгъ = uyuyacaktım. (gelecek bitmiş zaman, bir adet gelecek, bir adet geçmiş zaman eki var.)


Batı diyalektinde olumlama konusunda söylenmesi gereken önemli bir durum ise isim cümlelerindeki olumlamadır. İsim cümlesi, yüklemi fiil olmayan cümlelerdir. İsim cümlesinin yüklemi olan kelime eğer "e" harfiyle bitiyorsa "e"  harfi düşer. Eğer sessiz harfle bitiyorsa kelimenin sonuna "ı" sesi getirilir. Ancak bu durum sadece 1. ve 2. şahıslarda gerçekleşir.

Adige kelimesindeki e sesinin düşüşüne dikkat edin.
se   sı    adig =   сэ   сы   адыг
we wı   adig =    уэ уы   адыг
ar         Adige = ар         Адыгэ
te   tı     adig  =  тэ   ты     адыг
şö  şü   adig  =  шъуэ  шъу   адыг
axer     Adigex=ахэр     Адыгэх



Aslında konunun en kısa anlatılışı budur. Ama daha anlaşılır kılmak için detaylı örneklemek gerekir. Bir önceki yazıda doğu diyalekti için verdiğimiz örnekleri şimdi de batı diyalekti için verelim ki karşılaştırma imkanı olsun.

1.OLUMLU CÜMLE:

  ZAMANDA OLUMLAMA EKİ  ( boşluk ):
se sı Adıg () = сэ сы Адыг () = ben çerkesimDİR (Yüklemi isim olan isim cümlesini  olumlar)
mıerıser enem tel' () = мыlэрысэр lэнэм телъ () = elma masanın üzerindeDİR.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumlar)
Ahmetır çiye ağ  () =  Ахьмэтыр чий агъ  () = Ahmet uyudu. (geçmiş zaman)
Ahmetır çiye şt () = Ахьмэтыр чие шт () = Ahmet uyuyacak(gelecek zaman)
Ahmetır çiye n () =  Ахьмэтыр чие н() = Ahmet uyur (geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman hariç diğer zamanlarda  yüklemi  olumlar. Eylemin fiil zamanında yapıldığını olumlar)



BİTMİŞ ZAMANDA OLUMLAMA EKİ ( ığ/ğ ) : fiildeki normal zaman ekinin ardından geçmiş zaman eki olan "ığ/ğ" eki getirildiğinde bitmiş zaman anlamı kazanır. Yukarıdaki örnekleri değiştirelim.

se sı Adıgağ = сэ сы Адыгагъ = ben çerkes İDİM. (Yüklemi isim olan isim cümlesini bitmiş zamanda olumlar)
mıerıser enem tel'ığ = мыlэрысэр lэнэм телъыгъ = elma masanın üzerinde İDİ.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri bitmiş zamanda olumlar)
Ahmetır çiye ğ ağ = Ахьмэтыр чие гъ агъ = Ahmet uyumuştu. (geçmişte bitmiş  zaman)
Ahmetır çiye şt ığ = Ахьмэтыр чие шт ыгъ = Ahmet uyuyacaktı(gelecekte bitmiş zaman)
Ahmetır çiye n ığ =  Ахьмэтыр чие н ыгъ=  Ahmet uyurdu (bitmiş geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman hariç diğer zamanlarda  yüklemi  olumlar. Eylemin bitmiş zamanda yapıldığını olumlar)

Batı lehçesinde şimdiki bitmiş zaman yoktur. Gelecekte bitmiş zaman şeklinde kullanılır.

Ahmetır çiye şt ığ = Ахьмэтыр чие шт ыгъ = Ahmet uyuyacaktı   (gelecekte bitmiş zaman)
Ahmetır çiye şt ığ = Ахьмэтыр чие шт ыгъ = Ahmet uyuyordu     (şimdiki bitmiş zaman)

Aynı cümle doğu lehçesinde

Ahmet jeyı nu t = Ахьмэт жэйы ну т  = Ahmet uyuyacaktı   (gelecekte bitmiş zaman)
Ahmet jeyı r t  =  Ахьмэт жэйы р т =  Ahmet uyuyordu      (şimdiki bitmiş zaman)


2. OLUMSUZLAMA EKİ "EP": Uzatmak gereksizdir sanırım. Olumlama eki kaldırılıp yerine olumsuzlama eki konursa olumsuz cümle elde edilir.

se sı Adıgep = сэ сы Адыгэп =  ben çerkes DEĞİLİM  (Yüklemi isim olan isim cümlesini  olumsuz yapar)
mıerıser enem tel'ep = мыlэрысэр lэнэм телъэп = elma masanın üzerinde DEĞİLDİR.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumsuz yapar)
Ahmetır çiye ağ ep = Ахьмэтыр чие агъ эп = Ahmet uyuMAdı. (geçmiş zaman)
Ahmetır çiye şt ep =Ахьмэтыр чие шт эп  = Ahmet uyuMAyacak(gelecek zaman)
Ahmetır çiye n  ep = Ахьмэтыр чие н  эп = Ahmet uyuMAz (geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman da dahil    yüklemi  olumsuz yapar. Eylemin fiil zamanında yapıldığını olumsuzlar)


BİTMİŞ ZAMANDA OLUMSUZLAMA EKİ ( ğep ):. Bitmiş zaman eki "ığ/ğ" ile olumsuzlama eki "ep"  birlikte kullanılır.

sıçiyeştığep = сычиештыгъэп =  uyumayacaktım.

3. OLUMLU SORU EKİ (a):Batı diyalektinde soru eki "a" dır.  Doğu diyalektinde bu ekin  boşluk olduğunu hatırlayın.

se sı Adıga?= сэ сы Адыга?  = ben çerkesMİyim? (Yüklemi isim olan isim cümlesini  olumlu soru yapar)
mıerıser enem tel' a?= мыlэрысэр lэнэм тэлъ а?  = elma masanın üzerinde Mİ?.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumlu soru yapar)
Ahmetır çiye ağ a? =  Ахьмэтыр чие агъ а? = Ahmet uyudu MU?. (geçmiş zaman)
Ahmetır çiye şt  a?= Ахьмэтыр чие шт  а? = Ahmet uyuyacak MI?(gelecek zaman)
Ahmetır çiye  n  a? = Ахьмэтыр чие  н  а? = Ahmet uyur MU?(geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman hariç, yüklemi  olumlu soru yapar. Eylemin fiil zamanında yapıldığını sorar.)


Ayrıca  doğu diyalektindeki "P'ere" eki batı diyalektinde "şüa=шъуIа" şeklindedir. Bu ek de olumlu soru kapsamında değerlendirilebilir. "şüa=шъуIа" eki yüklemin bildirdiği yargının olup olmadığını sorgulayan bir ektir. Türkçedeki karşılığı "acaba" dır.

Ahmet şay kıtfiğejönuшъуIа? = Ахьмэт шай къытфигъэжъуэнушъуlа? = Ahmet bize çay kaynatacak mı acaba?

BİTMİŞ ZAMANDA OLUMLU SORU Doğu diyalektinde bulunmamaktadır. Bunun yerine normal zamanda olumlu soru kullanılır. Veya ayrı bir kelime olarak "ara?=öyle mi?" şeklinde kullanılır.
sıjeya? uyudum mu? veya sıjeyat ara?. uyumuştum öyle mi?

Ancak Batı diyalektinde
sı çiye ğ ağ a? = сы чие гъ агъ а? (geçmişte bitmiş zaman)
sı çiye şt  ığ a? = сы чие шт  ыгъ а? (gelecekte bitmiş zaman)
sı çiye şt  ığ a? = сы чие шт  ыгъ а? (şimdiki bitmiş zaman)
sı çiye n  ığ  a?  = сы чие н  ыгъ  а? (geniş bitmiş zaman)
 şeklinde olumlu bitmiş zaman sonuna soru eki olan a getirilerek oluşturulur. Günlük hayatta kullanım alanı da oldukça fazladır.

4. OLUMSUZ SORU EKİ "EBA": Yardımcı fiil olarak olumsuzluk eki ile soru ekinin birleşmiş hali olan  "eba/ba" eki getirildiğinde olumsuz soru oluşur.

se sı Adegeba?=  сэ сы Адэгэба? = ben çerkesim DEĞİL MİYİM  (Yüklemi isim olan isim cümlesini  olumsuz soru yapar)
mıerıser enem tel'ba?= мыlэрысэр lэнэм телъба? = elma masanın üzerinde DEĞİL MİDİR.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumsuz soru yapar)
Ahmetır çiyağeba? = Ахьмэтыр чиягъэба? = Ahmet uyuMAdı MI?. (geçmiş zaman)
Ahmetır çiyeştba?= Ахьмэтыр чиештба? = Ahmet uyuMAyacak MI?(gelecek zaman)
Ahmetır çiyenba?= Ахьмэтыр чиенба? =  Ahmet uyuMAz MI? (geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde  yüklemi  olumsuz soru  yapar. Eylemin fiil zamanında yapılmadığını sorar.)


BİTMİŞ ZAMANDA OLUMSUZ SORU EKİ ise, "ğ/ığ" bitmiş zaman eki ile, "eba/ba" olumsuz soru ekinin birlikte kullanılmasıyla oluşur. "ğeba"

sıçiyeğağeba? = сычиегъагъэба ? = uyumamış mıydım?
sıçiyeştığeba? = сычиештыгъэба?= uyuyacak mıydım? = uyuyor muydum?

dinamik fiillere ait olumlu, olumlu soru, olumsuz ve olumsuz soru durumları fiil çekim programının çıktısı olarak ayrı sütunlar halinde listelenmektedir. Değişik fiiller çekime sokularak incelenmesinde fayda var.

NEDİR BU "SI KABERDEYS" in S' si

Şimdiye kadar fiillerle ilgili anlatınlanların tamamı cümlenin yüklemi durumundaki fiillere gelen ön eklerdi. Çerkesçede fiillerin önündeki ekler kadar da sonunda ekler vardır. Ta en başında söylediğim gibi Çerkesçede fiilleri öğrenmişseniz Çerkesçenin %90 ını öğrenmişsiniz demektir.

Hatırlatmakta fayda görüyorum. Benim de çoğu zaman dikkat etmediğim bir kavram karmaşasını düzeltmek gerekir. Fiil ile yüklem aynı şeyler değildir. Benim de çoğunlukla dikkat etmediğim bir konu. Şimdiye kadar anlatılan ön eklerin tamamı cümlenin yüklemi durumundaki fiillere gelen ön eklerdir. Cümlede yüklem durumunda olmayan, zarf, sıfat , isim durumunda bulunan fiiller de vardır. O durumdaki fiillere gelen farklı  ekler de vardır.  Ancak ilerde işlenecektir. Her konunun bir yeri ve zamanı var. Otlarla çöpleri karıştırmamak lazım...

Tabiki şimdi anlatılacak olan son ekler de gene cümlenin yüklemine getirilen son eklerdir.

Cümlenin yüklemine getirilen ön ekler, nesne, tümleç ve özne ekleridir. Ana kalıbımızı hatırlayalım mı?

                           nesne şahıs eki+tümleç ekleri+özne şahıs eki+fiil

Şimdi ise ana kalıbımızın fiilden sonraki kısmını paylaşmak istiyorum.

                  fiil + jı eki + kip eki+ zaman eki + 3. çoğul nesne eki + yardımcı fiil eki+ bağlaç

Tabiki bu kalıpta da bütün elemanlar olmak zorunda değildir. Eğer varsa sıralama bu şekilde olacaktır.

fiilin sonuna gelen eklerin tamamını açıklamalı ve örnekli olarak sondan başa doğru  anlatacağım. önce bağlaç:

Her cümlede bir yüklem vardır. Ancak iki cümle bir bağlaçla birbirine bağlanabilir. Türkçeden örnek vererek konuyu anlayalım. Sonra da Çerkesçeden örneklendirelim.

Eve gittim ve uyudum. (iki ayrı cümle "ve" bağlacı ile birleştirilmiş)
Eve gitmiştim de babamı gördüm. (iki ayrı cümle "de" bağlacı ile birleştirilmiş)
Eve gideceğim ama  korkuyorum.



Wnem sıqori sıjeyas = унэм сыкlуэри сыжэящ = eve gittim ve uyudum.
wnem sıquati si ader sıl'eğuas = унэм сыкlуати си адэр сылъэгъуащ = eve gitmiştim de babamı gördüm.
Wnem sıqonusi soşıne = Унэм сыкlуэнуси сошынэ = eve gideceğim ama korkuyorum.
wnem sıqonsi kezğezejıns = унэм сыкlуэнси къэзгъэзэжынщ = eve gideyim ve geri döneyim.

Sakın yanlış anlaşılmasın Türkçedeki ama, ve, de gibi tüm bağlaçların karşılığı Çerkesçede i=и sesi değildir. Doğru tanım şöyle olmalıdır. Yüklemin sonundaki i sesi cümle bağlacıdır.

Ayrı bir kelime olan bağlaçlar da vardır. Ancak şimdiki konumuz değil. İlerde detaylıca işlemeyi düşünüyorum.

Bu konuyu noktalayarak bir sonraki ek olan "yardımcı fiil" e geçelim.


Yardımcı fiil eki tanımı yanlış olabilir. Türkçe dil bilgisinde "yapmak", "etmek", "kılmak" gibi tek başına anlamı olmayan fiiller için bu tabir kullanılıyor. Benim yardımcı fiil tabirini seçmemin nedeni ise Çerkesçedeki bu yapının  ingilizcedeki yardımcı fiillerin görevleriyle   çok uyumlu olmasındandır. Başka ve daha doğru isimlendirmeler yapılabilir.


Keberdeylerle ilgili en çok yapılan geyik nedir? Tabiki Keberdey diyalektinde çokça kullanılan "s= щ" sesidir.  Bir çok Keberdey bu geyiğe maruz kalmıştır. Bazıları "yahu nedir bu s nin görevi diye düşünmüş olabilir" bazıları araştırmaya bile girmiştir. Ama eminim ki %99 gibi bir oran  "s" sesinin görevini tanımlayamamaktadır.
Cevabı basit: Yardımcı fiil eki.... Ama ben her zamanki gibi uzatacağım. Can çıkar huy çıkmaz!

En başta belirtmeliyim ki tek yardımcı fiil eki "s" eki değildir. Başka yardımcı fiill ekleri de vardır.

Bu ekler fiile nasıl yardımcı oluyor şimdi onu görelim...

Cümle denilen şey mutlaka bir yargı bildirmelidir. Cümlede yargıyı bildiren kelimeye cümlenin yüklemi denir.

cümleler ise bildirdikleri yargıya göre:
1.olumlu cümleler
2.olumsuz cümleler
3.olumlu soru cümleleri
4olumsuz soru cümleleri

şeklinde 4 gruptan birine girmek zorundadır. İşte yardımcı fiil ekleri yüklemin bildirdiği yargının 4 gruptan hangisi olduğunu belirler.

Keberdeycede cümlenin yüklemi olan kelime çoğu durumlarda bir yardımcı fiil eki ile sonlandırılır. Yardımcı fiilin fiziki olarak bulunmadığı durumlarda da anlatılmak istenen bir durum vardır. Bu tür bir cümle  "olumlu soru cümlesi" demektir.

 Tıpkı 3. tekil  şahıs nesne ekinin boşluk olarak tanımlanması gibi.  "Geçişli bir fiilde eğer nesne eki yoksa, bu fiilin nesnesi 3. tekil şahıstır" kuralında olduğu gibi.  Çerkesçe ne kadar ergonomik bir dil olarak tasarlanmış değil mi?. Ek şu ise şu anlamdadır. Bu ise bu anlamdadır. Yok ise şu anlamdadır gibi....

1.OLUMLU CÜMLE:

  ZAMANDA OLUMLAMA EKİ  ( S ): Bu ek Türkiyede çoğunlukla "s" şeklinde kullanılmakla beraber Kafkasyada ve  literatürde  daha kalın bir ses veren "щ'" şeklinde kullanılmaktadır. Olumlama ekidir. "Bu böyleDİR" "o öyleDİR" gibi cümlelerin yükleminin sonunda bulunarak cümleyi olumlar. Bu ek bir çok kaynakta "şimdiki zaman" eki olarak gösteriliyorsa da bu kesinlikle yanlış bir anlatımdır. simdiki zaman hariç olmak üzere tüm zamanlarda yüklemi olumlamak ve eylemin belirtilen zamanda yapıldığını belirlemek için kullanılır.

se sı AdegeS = сэ сы Адыгэщ = ben çerkesimDİR (Yüklemi isim olan isim cümlesini  olumlar)
mıerıser enem tel'S = мыlэрысэр lэнэм телъщ = elma masanın üzerindeDİR.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumlar)
Ahmet jeyaS = Ахьмэт жэящ = Ahmet uyudu. (geçmiş zaman)
Ahmet jeyınuS = Ахьмэт жэйынущ = Ahmet uyuyacak(gelecek zaman)
Ahmet jeyınS = Ахьмэт жэйынщ = Ahmet uyur (geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman hariç diğer zamanlarda  yüklemi  olumlar. Eylemin fiil zamanında yapıldığını olumlar)

Kıt İngilizce bilgimle bir de İngilizce cümleden örneklendirelim.

I am  Circassian = se sıadiğes.
The apple is on the table. = mıerıser enem tel's.
    


BİTMİŞ ZAMANDA OLUMLAMA EKİ ( T ) : s ekinin kullanıldığı yerlerde s eki yerine t kullanıldığında eylemin bitmiş zamanda olumlar. Yukarıdaki örnekleri değiştirelim.

se sı AdigeT = сэ сы АдыгэТ = ben çerkes İDİM. (Yüklemi isim olan isim cümlesini bitmiş zamanda olumlar)
mıerıser enem tel'T = мыlэрысэр lэнэм тэлъТ = elma masanın üzerinde İDİ.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri bitmiş zamanda olumlar)
Ahmet jeyaT = Ахьмэт жэяТ = Ahmet uyumuştu. (geçmişte bitmiş  zaman)
Ahmet jeyınuT = Ахьмэт жэйынуТ = Ahmet uyuyacaktı(gelecekte bitmiş zaman)
Ahmet jeyınT = Ахьмэт жэйынТ =  Ahmet uyurdu (bitmiş geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman hariç diğer zamanlarda  yüklemi  olumlar. Eylemin zamanda yapıldığını olumlar)

I was  Circassian. = se sıadiğet = сэ сы АдыгэТ
The apple were on the table. = mıerıser enem tel't = мыlэрысэр lэнэм тэлъТ

2. OLUMSUZLAMA EKİ "KIM": Uzatmak gereksizdir sanırım. Olumlama eki kaldırılıp yerine olumsuzlama eki konursa olumsuz cümle elde edilir.

se sı AdegeKIM =сэ сы АдэгэКЪЫМ =  ben çerkesim DEĞİLİM  (Yüklemi isim olan isim cümlesini  olumsuz yapar)
mıerıser enem tel'KIM = мыlэрысэр lэнэм тэлъКЪЫМ = elma masanın üzerinde DEĞİLDİR.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumsuz yapar)
Ahmet jeyaKIM = Ахьмэт жэяКЪЫМ = Ahmet uyuMAdı. (geçmiş zaman)
Ahmet jeyınuKIM = Ахьмэт жэйынуКЪЫМ = Ahmet uyuMAyacak(gelecek zaman)
Ahmet jeyınKIM = Ахьмэт жэйынКЪЫМ = Ahmet uyuMAz (geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman da dahil    yüklemi  olumsuz yapar. Eylemin fiil zamanında yapıldığını olumsuzlar)

I am not  Circassian = se sıadiğekım.
The apple is not on the table. = mıerıser enem tel'kım.

BİTMİŞ ZAMANDA OLUMSUZLAMA EKİ ( TEKIM ):. Bitmiş zaman eki "T" ile olumsuzlama eki "KIM"  birlikte kullanılır. Araya e seslisi de girer ve ek "TEKIM" haline gelir.

sıjeyaTEKIM = сыжэяТЭКЪЫМ =  uyumamıştım.
I was not  Circassian = se sıadiğetekım. = сэ сыадыгъэтэкъым
The apple were not on the table. = mıerıser enem tel'tekım = мыlэрысэр lэнэм тэлътэкъым.

3. OLUMLU SORU EKİ (boşluk): Yukarıda değinmiştim. Cümlenin yüklemi olan kelimenin sonunda herhangi bir yardımcı fiil eki yoksa bu cümle "olumlu soru" cümlesi demektir.

se sı Adege?=  сэ сыадыгэ? = ben çerkesMİyim? (Yüklemi isim olan isim cümlesini  olumlu soru yapar)
mıerıser enem tel'?=  мыlэрысэр lэнэм телъ? = elma masanın üzerinde Mİ?.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumlu soru yapar)
Ahmet jeya? =  Ахьмэт жэя? = Ahmet uyudu MU?. (geçmiş zaman)
Ahmet jeyınu?= Ахьмэт жэйыну? = Ahmet uyuyacak MI?(gelecek zaman)
Ahmet jeyın? = Ахьмэт жэйын? = Ahmet uyur MU?(geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman hariç, yüklemi  olumlu soru yapar. Eylemin fiil zamanında yapıldığını sorar.)

am  I Circassian? = se sıadiğe? =  сэ сыадыгэ? = Ben Çerkes miyim.
is The apple  on the table? = mıerıser enem tel'?  =  мыlэрысэр lэнэм телъ? =  elma masanın üstünde mi?

Ayrıca "P'ere" şeklinde bir ek daha vardır. Bu ek de olumlu soru kapsamında değerlendirilebilir. "P'ere" eki yüklemin bildirdiği yargının olup olmadığını sorgulayan bir ektir. Türkçedeki karşılığı "acaba" dır.

Ahmet şay kıtxuiğevenup'ere? = Ахьмэт шай къытхуигъэвэнупlэрэ? = Ahmet bize çay kaynatacak mı acaba?

BİTMİŞ ZAMANDA OLUMLU SORU Çerkesçede bulunmamaktadır. Bunun yerine normal zamanda olumlu soru kullanılır. Veya ayrı bir kelime olarak "ara?=öyle mi?" şeklinde kullanılır.
sıjeya? uyudum mu? veya sıjeyat ara?. uyumuştum öyle mi?

4. OLUMSUZ SORU EKİ "KE": Yardımcı fiil olarak "ke" eki getirildiğinde olumsuz soru oluşur.

se sı AdegeKE= ben çerkesim DEĞİL MİYİM  (Yüklemi isim olan isim cümlesini  olumsuz soru yapar)
mıerıser enem tel'KE= elma masanın üzerinde DEĞİL MİDİR.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumsuz soru yapar)
Ahmet jeyaKE = Ahmet uyuMAdı MI?. (geçmiş zaman)
Ahmet jeyınuKE=Ahmet uyuMAyacak MI?(gelecek zaman)
Ahmet jeyınKE= Ahmet uyuMAz MI? (geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman da dahil    yüklemi  olumsuz soru  yapar. Eylemin fiil zamanında yapılmadığını sorar.)


BİTMİŞ ZAMANDA OLUMSUZ SORU EKİ ise, "T" bitmiş zaman eki ile, "KE" olumsuz soru ekinin birlikte kullanılmasıyla oluşur. "TEKE"

sıjeyaTEKE? =  сыжэяТЭКЪЭ? = uyumamış mıydım?

dinamik fiillere ait olumlu, olumlu soru, olumsuz ve olumsuz soru durumları fiil çekim programının çıktısı olarak ayrı sütunlar halinde listelenmektedir. Değişik fiiller çekime sokularak incelenmesinde fayda var.

S sesi  Keberdey (Doğu) lehçesine ait bir ek olduğuna göre acaba  diğer lehçelerde bu ek yerine ne kullanılıyor? 

Bu bloğun ilk yazılarından birinde  Çerkesçenin doğu ve batı diyalektlerinin dil bilgisi kuralları arasında yok denecek kadar az fark olduğundan söz etmiş ve bazı eklerde farklar olduğunu söylemiştim. İşte diyalektler arasındaki en büyük farklar tam da şu anda işlediğimiz konudadır. Yani olumlama, olumsuzlama ve soru ekleri tamamen farklıdır.

Çok uzun oldu sanırım. O da başka bir yazının konusu olsun...SAYGILAR

DÖNÜŞLÜ (ÖZNE ve NESNE AYNI KİŞİ) FİİLLER

Bloğun sıkı takipçileri başlığa bakınca, "Bu adam, öznesi ve nesnesi aynı kişi olan fiillerin geçişsiz fiil olduğunu söylemişti. Şimdi noldu da dönüşlü fiil diyor?"  dediklerini duyar gibi oluyorum.

Tamam tamam itiraf ediyorum. Hiç de  duyar gibi olmuyorum. Hatta duyar gibi  olabilir miyim diye kendimi çok zorladım da olmuyor.  Bloğun sıkı takipçisi var mı ondan bile emin değilim.

Neyse, olay şudur:
 Doğrudur, geçişsiz fiillerin öznesi ve nesnesi fiilin doğuşundan itibaren aynı kişidir. Geçişsiz fiillerde öznenin, "eylemi  kendi üzerinde gerçekleştirme" durumu vardır.

 Geçişli fiillerin ise öznesi ve nesnesi farklı farklı kişilerdir. Eylemi yapan özne ile eylemden etkilenen nesne ayrı varlıklardır. Dönüşlü fiil ise: geçişli fiillerde öznenin eylemi kendi üzerinde yapma durumudur.  yani geçişli bir fiilin aldığı ekle değişime  uğrayarak (anlam itibariyle)  geçişsiz hale gelmesinden başka bir şey değildir. Tabiki bu değişim sadece anlam itibariyle bir değişimdir. Yapı itibariyle fiil hala geçişlidir.

Yani ana tablomuzu hatırlarsak fiiller Çeşitli ekler alarak sütunlar arasında ilerliyorlardı. İşte tam tersi yönde ilerleme durumuyla karşı karşıya gibi görünsek te yukarıda bahsettiğim gibi bu fiziki bir ilerleme olamaz. Çünkü sadece anlam itibariyle geçişsiz bir fiil oluşmakta ancak yapı itibariyle geçişli yapı korunmaktadır.

Bir açıklama belki faydalı olur. Geçişsiz fiillerde özne görevinde nesne eki vardı. Hatırlarsanız nesnel özne diyorduk. Yani nesne ve özne eki sadece bir ekti. Dönüşlü fiillerde ise nesne eki ayrıca vardır. Özne eki de ayrıca vardır. Ancak bu iki şahsın aynı şahıs olduğunu belirtmek amacıyla nesne eki her zaman için "ZI" dır.

sı      jeyas =      сы      жэящ       =uyudum   (geçişsiz fiil sadece bir şahıs eki var o da nesnel özne)
zı  p  theş`as =   зы  п  тхьэшlащ  = yıkandın.(geçişli fiil biri nesne biri özne iki şahıs var. Nesne zı olduğu için nesne ile öznenin aynı kişi olduğunu anlıyoruz.)

Kafanızı yeterince karıştırdı isem örneklerle somutlaştırayım. Aslında anlattığım kadar zor olmadığını göreceksiniz.

yıkamak fiili nesne alan geçişli bir fiildir. yıkama eylemini yaptığınızda, orta yerde yıkadığınız bir nesne olmak zorundadır.

 Eğer yıkadığınız nesne kendiniz ise, yaptığınız eylem  yıkaNmak eylemidir.  yapılan iş tekrar yapan kişiye dönmüştür. yıkanmak fiili dönüşlü bir fiildir.

Öznesi ve nesnesi  aynı şahıs olan fiillere dönüşlü fiil denir. 

kaşımak- kaşıNmak

yalamak-yalaNmak

taramak - taraNmak

 Geçişli fiillerde  hem özne , hem de nesne vardır. İşte geçişli olan fiillerdeki özne ve nesnenin aynı şahıs olması halinde "dönüşlü fiil" oluşur. Tabiki nesne eki her şahıs için "ZI"  dır. Çok teknik oldu ise örnekleyelim....

şxın = bir nesneyi yemek eylemi

     s  şxas =         с  шхащ=  ben onu yedim.

wı  s  şxas=   уы  с  шхащ = ben seni yedim.

ZI  s  şxas =  зы  с  шхащ = ben beni yedim = kendimi yedim.

qon =gitmek, geçişsiz bir eylemdir. Nesnesi olmaz.
ğeqon=göndermek ğeçişli bir eylem.
     b   ğeqoas=         б     гъэкlуащ=  sen onu gönderdin
sı   b   ğeqoas=  сы  б     гъэкlуащ = sen beni gönderdin
ZI  b   ğeqoas=  зы  б     гъэкlуащ = sen seni gönderdin=sen kendini gönderdin.

ğe         dexen = güzelleştirmek, geçişli fiil
sı    yi   ğedexas = сы    и     гъэдэхащ = o beni güzelleştirdi.
wı   yi   ğedexas=  уы    и     гъэдэхащ = o seni güzellleştirdi.
       yi   ğedexas=          и     гъэдэхащ = o onu güzelleştirdi (güzelleştiren o ile güzelleşen o başka kişiler.)
ZI   yi   ğedexas=  зы    и     гъэдэхащ =o kendini güzelleştirdi. (güzelleştiren o ile güzelleşen o aynı kişiler.)

örnekler incelenirse dönüşlülük ekinin aslında bir nesne eki durumundaki  "zı =зы" olduğu görülür. Aslında nesne ekinin "zı=зы"  ya dönüşmesinden başka bir şey değildir. Fiil çekim programında geçişli fiillerin çekimleri incelenirse bu durum net olarak görülür.

Özellikle son örnekte bir farklılığa dikkat çekmek istiyorum.
3. şahısların belirgin olmayan şahıslar olması, nesne olan 3. şahıs ile özne olan 3. şahısların aynı kişi olma ve olmama durumlarını ortaya çıkartır.

Yani "o" diye bahsettiğimiz kişi, gene "o" diye bahsettiğimiz kişiyi etkileyen bir iş yapmıştır. o onu yemiştir, o onu göndermiştir, o onu güzelleştirmiştir.

işte eğer  "o" lar farklı kişilerse normal şekilde nesne eki yerinde boşluk olarak çekilirken, eğer "o" lar aynı kişi ise nesne olan o yerine "zı" eki gelmektedir. Yani aslında Çerkesçede geçişli fiillerin çekiminde 3. şahıslar iki farklı şekilde çekilmelidir.  Fiil çekim programında birinci durumdaki çekim yaptırılmaktadır. Açıklamadan yazmak istemedim programa...Programı henüz görmemiş olanlar programı indirmek ve  kullanılışını öğrenmek için tıklayınız.

o beni gördü                     sı-yi-l'ağuas  =      сы    и      лъагъуащ
o seni gördü                    wı-yi-l'ağuas =       уы   и      лъагъуащ
o onu gördü                        yi-l'ağuas =             и      лъагъуащ    (o, başka birini gördü)  
o kendini gördü.            ZI-yi-l'ağuas =    зы    и  лъагъуащ  (o, kendini gördü)  (зрилъагъуащ)
o bizi gördü                     dı-yi-l'ağuas    =      ды   и      лъагъуащ
o sizi gördü                      fı-yi-l'ağuas     =     фы   и      лъагъуащ
o onları gördü                     yi-l'ağuaxes  =             и      лъагъуаxэщ


o beni yıkadı                    sı   yi     theş`as  =   сы    и   тхьэщlащ
o seni yıkadı                    wı  yi     theş`as  =   уы    и   тхьэщlащ
o onu yıkadı                          yi     theş`as  =            и   тхьэщlащ
o kendini yıkadı (yıkandı)ZI    yi    theş`as  =    зы    и   тхьэщlащ
o bizi yıkadı                     dı   yi     theş`as  =    ды   и   тхьэщlащ
o sizi yıkadı                     fı    yi     theş`as  =    фы    и   тхьэщlащ
o onları yıkadı                       yi     theş`axes =           и   тхьэщlащ


Tabi 3. çoğul şahıs için de aynı durum söz konusudur.
Programa aşağıdaki örnek girişleri yaparak sonuçları incelemenizi tavsiye ederim. Özellikle son örnek olan küstürmek eylemi incelemeye değer bir fiildir. Belki daha sonra üzerinde konuşuruz.

türkçe           göndermek       yıkamak            yıkatmak             yemek          küstürmek
çerkesçe        гъэкlуэн         тхьэщlын        егъэтхьэшlын       шхын         хуэгъэгусэн
grup                geçişli              geçişli                geçişli                geçişli             geçişli

Örneklerin çıktıları eğer dikkatlice incelenirse konunun ne kadar basit olduğu, benim anlatırken zorlaştırdığım görülecek ve bana kızılacaktır. SAYGILAR.....

ÇERKESÇE FİİL ÇEKİM PROGRAMI (YENİ VERSİYON)

Merhabalar,
14 Mart günü paylaştığım fiil çekim programı 14 Mart günü paylaşabilmek adına, aceleye gelmiş bir program oldu. Zaten sadece 60 kişi ziyaret etmiş siteyi. Çoğu kişinin programı indirmediği, indirenlerin çoğunun çalıştıramadığını düşünürsek program tam bir hezimet....

Ancak daha geliştirilmiş, hataları biraz daha asgariye indirilmiş versiyonunu tamamladım. Bu versiyonda da mutlaka eksikler ve hatalar vardır. Ancak geliştirmeye devam edeceğim. İleriki versiyonunda Sadece Türkçesini veya sadece Çerkesçesini yazdığınızda çekim yapabilen versiyonunu geliştirmeyi düşünüyorum. En nihayi versiyonu ise Google Translator gibi çerkesçeden diğer bütün dillere çeviri yapan bir program olacaktır. Olur mu??? neden olmasın.....?

Bu program Türkçe ve Çerkesçesini mastar halinde verdiğiniz fiilleri tüm zaman  ve şahıs formlarında çekimini her iki dilde de vermekte ve kullanıcının masaüstünde cekim.txt adlı bir dosyaya yazmaktadır. Programın özelliklerini maddeleyeyim.


1. İster Keberdey isterse de Adigey diyalekti ile çekim yapabilirsiniz.(Adigey= Batı,   Keberdey=doğu diyalekti).
2. Çerkesçe fiili mastar halinde ister Latin harflerle (ADDER alfabesi) ister kiril harflerle girebilirsiniz.
3. Çerkesçe fiili Sanal Klavye kullanarak girebilirsiniz. (herkesin kiril klavyesi olmayabilir)
4. Çerkesçe fiil çekimi ister Latin harflerle ister Kiril harflerle yazdırabilirsiniz.
5. Her iki dildeki fiiller mastar halinde girilmelidir. Çerkesçe fiiller tümleç eki almış halleriyle (gövde) gene mastarlı olarak girilebilir.

Programın kurulumu:

1.Aşağıda verilen linkten setup.rar adlı dosyayı indirin.Winrar gibi bir program yardımıyla açın.
2.setup dosyasına çift tıklayarak çalıştırın.
3. kurulum sihirbazının ikinci adımında (I accept the agreement) kısmını seçmelisiniz. Daha sonra gerekli yerleri işaretleyin ve next tuşu ile ilerleyerek kurulumu bitirin. Tereddüt edecek bir şey yok. Soruları anlamıyorsanız hep ileri tuşuna basmanız yeterli. Son tuşuna basarak kurulumu bitirin. Artık program bilgisayarınıza kuruldu.
4.Başlat>programlar>Çerkesçe-Fiil  yoluyla programı başlatabilirsiniz. Veya kurulum sırasında işaretlemişseniz masaüstündeki Çerkesçe-Fiil kısayoluna çift tıklayarak proğramı başlatabilirsiniz.


Programın kullanılışı:

1. Program dilini seçtiğinizde sadece arayüzde yazılan yazılar değişir. Mesela hata oluştuğunda yapmanız gerekeni size söyleyen bir uyarı alabilirsiniz. İşte bu uyarıları çerkesçe mi Türkçe mi  almak istiyorsunuz bunu seçmeniz gerekir. Varsayılan olarak Türkçe seçili gelecektir.

2. Lütfen Lehçe seçiniz. Varsayılan olarak Keberdey seçili gelecektir. Hangi lehçeyi seçerseniz çekimler o lehçe ile yapılacaktır. Mesela gitmek fiilini çektirdiğinizde Keberdey Lehçesi seçili ise sıqoas'= gittim şeklinde çektirecektir. Eğer Adigey lehçesi seçili ise  sıqoağ=gittim şeklinde çekilecektir. Adigey lehçesinde daha fazla yanlış çıkabilir. Lütfen bildiriniz.

3. Sonuçları hangi alfabe ile yazdırmak istiyorsunuz? bölümünde varsayılan olarak "kiril" seçili gelecektir. Çünkü Çerkesçenin bilinen ve herkes tarafından kabul görmüş tek alfabesi kiril dir.

Bu bölümde hangi alfabeyi seçmişseniz dosyada Çerkesçe kelimeleri o alfabe ile göreceksiniz.

Bir porgramcı için en büyük tehlike ve zorluk ise standart olmayan bir alfabeyle çalışan bir program yapmaktır. Dolayısıyla en doğru sonuçları kiril ile çalışarak alabileceğinizi bilmenizi isterim.

Bunun yanında bu site Çerkesçe öğrenmek isteyen kişilere bir yol haritası çizme iddaasında olduğundan, Çerkesçe bilmeyen, dolayısıyla kiril ile okuma yazma bilmeyen, kiril öğrenmekte zorlanan veya kirile karşı önyargısı olan, latin ile okuyup  yazmak daha kolayına gelen arkadaşlar için alternatif olarak   latin ile de çalışan bir program yapmaya özen gösterdim. Bu arkadaşların çerkesçeye olan ilgileri eğer gerçekse, zamanla önyargılarından kurtulacaklarını, Çerkesçenin büyülü dünyasına girdikçe alfabenin ne kadar önemsiz bir ayrıntı olduğunu anlayacaklarını adım gibi biliyorum.

 Ancak şu iyi bilinmelidir ki  standartlaşmış bir  "Çerkes Latin Alfabesi " yoktur.

Bir programcı olarak alternatif latin alfabesini programa dahil etmemin tek bir amacı var. O da "İSTEYENLERE İSTEDİKLERİ ŞEKLİ İLE ÇALIŞMA İMKANI SUNMAKTIR" " Kiril mi? Latin mi?" tartışması gereksiz bir tartırşmadır.

4. Lütfen Çerkesçe fiili mastar halinde girin bölümünde söylendiği gibi fiiller çekimsiz olarak, mastar halinde yazılmalıdır. Yazarken isteyenler kiril ile isteyenler Latin ile yazabilirler. Program otomatik olarak alfabeyi algılayacak ve sonuçları sizin yukarıda belirttiğiniz alfabe ile yazdıracaktır. Bilgisayarında kiril klavye kurulu olmayanlar için sanal bir klavye de ekledim.


  Kiril harfler kullanılırken dikkat edilmesi gereken önemli bir konu var.

 kiril alfabesindeki bazı karakterler Latin alfabesinde de bulunur. (y,H,p,c,e,k,M,o,T ) bu karakterler şekil olarak aynı gibi görünse de  bilgisayar açısından birbirinden tamamen farklı karakterlerdir. Eğer kiril alfabe kullanılacaksa bütün karakterler kiril karakteri olmalıdır. Mesela kirilde "u" sesini veren "y" karakteri yerine, Latin alfabesindeki "y" karakteri kullanılırsa doğru sonuçlar almanız mümkün değildir. 

Ayrıca keskinleştirme karakteri olan çubuk için 1 (bir) rakamı, Latindeki büyük I ( Isparta'nın I sı) karakteri veya Latindeki küçük l ( limonun l si) veya alt gr + < tuş kombinasyonu ile yazdırılan ( | ) karakteri kullanılabilir.  En doğru sonuçlar için 1 (bir) rakamı veya ( | ) karakteri  kullanılmasını  tavsiye  ederim.

Yine bu bloğu takip edenler (eğer varsa) bileceklerdir ki fiillerin  vektörel olup olmaması onların tümleç eki alıp almadıkları ile tespit edilir. Program tümleç eklerini tanır ve bir fiilin vektörel olup olmadığını anlar. fiili buna göre çekime sokar. Dolayısıyla vektörel fiilleri tümleç ekleriyle beraber yazabilirsiniz.

qon=к|уэн=gitmek fiili vektörel değilken xoqon=хуэк|уэн= gitmek fiili vektörel olarak çekime girer.
pl'en = плъэн= bakmak vektörel değilken  yepl'ın= еплъын=bakmak vektörel olarak çekime girer.
ğeqon = гъэк|уэн=göndermek vektörel değilken    xoğeqon= хуэгъэк|уэн= göndermek vektörel olarak çekime girer.
t'ısın = т|ысын = oturmak vektörel değilken            tét'ıshen = тет|ысхьэн= oturmak vektörel olarak çekime girer.
 Benim tespit edemediğim tümleç ekleri mutlaka vardır. Bu durumda program yanlış çekim yapacaktır. Bu ve buna benzer durumlarda yanlışlıklar tespit ettiğinizde salimkablann@gmail.com adresine yazarsanız sevinirim.

 Unutmayın Çerkesçedeki mastar eki "n=н" sesidir. 

5. Lütfen Türkçe fiili mastar halinde giriniz bölümüne tabiki sadece latinle giriş yapabilirsiniz. Fiiller kesinlikle "mek" "mak" mastarlarından biriyle bitmelidir.


6. Fiil grubunu seçiniz bölümünde fiilin Çerkesçesinin geçişli veya geçişsiz fiil olduğunu seçmelisiniz. Bu bloğu takip edenler bileceklerdir ki, istisna sayılabilecek bazı durumlarda  Türkçede geçişli olan bir fiil çerkesçede geçişsiz veya tam tersi olabilmektedir. Önemli olan fiilin çerkesçesinin geçişli olup olmadığıdır.

Nihayetinde program geliştirilmeye devam edilmektedir. İleriki aşamada bir database oluşturularak Türkçesini yazdığınızda program Çerkesçesini kendisi bularak çekecek. Tabi database oluşturma konusunda ciddi yardımlara ihtiyacım olacak....Anladınız siz onu....SAYGILAR



link:

https://drive.google.com/file/d/0BzaFhoj26Yv4WlRZZE90NlVKYm8/edit?usp=sharing