Hatırlatmakta fayda görüyorum. Benim de çoğu zaman dikkat etmediğim bir kavram karmaşasını düzeltmek gerekir. Fiil ile yüklem aynı şeyler değildir. Benim de çoğunlukla dikkat etmediğim bir konu. Şimdiye kadar anlatılan ön eklerin tamamı cümlenin yüklemi durumundaki fiillere gelen ön eklerdir. Cümlede yüklem durumunda olmayan, zarf, sıfat , isim durumunda bulunan fiiller de vardır. O durumdaki fiillere gelen farklı ekler de vardır. Ancak ilerde işlenecektir. Her konunun bir yeri ve zamanı var. Otlarla çöpleri karıştırmamak lazım...
Tabiki şimdi anlatılacak olan son ekler de gene cümlenin yüklemine getirilen son eklerdir.
Cümlenin yüklemine getirilen ön ekler, nesne, tümleç ve özne ekleridir. Ana kalıbımızı hatırlayalım mı?
nesne şahıs eki+tümleç ekleri+özne şahıs eki+fiil
Şimdi ise ana kalıbımızın fiilden sonraki kısmını paylaşmak istiyorum.
fiil + jı eki + kip eki+ zaman eki + 3. çoğul nesne eki + yardımcı fiil eki+ bağlaç
Tabiki bu kalıpta da bütün elemanlar olmak zorunda değildir. Eğer varsa sıralama bu şekilde olacaktır.
fiilin sonuna gelen eklerin tamamını açıklamalı ve örnekli olarak sondan başa doğru anlatacağım. önce bağlaç:
Her cümlede bir yüklem vardır. Ancak iki cümle bir bağlaçla birbirine bağlanabilir. Türkçeden örnek vererek konuyu anlayalım. Sonra da Çerkesçeden örneklendirelim.
Eve gittim ve uyudum. (iki ayrı cümle "ve" bağlacı ile birleştirilmiş)
Eve gitmiştim de babamı gördüm. (iki ayrı cümle "de" bağlacı ile birleştirilmiş)
Eve gideceğim ama korkuyorum.
Wnem sıqori sıjeyas = унэм сыкlуэри сыжэящ = eve gittim ve uyudum.
wnem sıquati si ader sıl'eğuas = унэм сыкlуати си адэр сылъэгъуащ = eve gitmiştim de babamı gördüm.
Wnem sıqonusi soşıne = Унэм сыкlуэнуси сошынэ = eve gideceğim ama korkuyorum.
wnem sıqonsi kezğezejıns = унэм сыкlуэнси къэзгъэзэжынщ = eve gideyim ve geri döneyim.
Sakın yanlış anlaşılmasın Türkçedeki ama, ve, de gibi tüm bağlaçların karşılığı Çerkesçede i=и sesi değildir. Doğru tanım şöyle olmalıdır. Yüklemin sonundaki i sesi cümle bağlacıdır.
Ayrı bir kelime olan bağlaçlar da vardır. Ancak şimdiki konumuz değil. İlerde detaylıca işlemeyi düşünüyorum.
Bu konuyu noktalayarak bir sonraki ek olan "yardımcı fiil" e geçelim.
Yardımcı fiil eki tanımı yanlış olabilir. Türkçe dil bilgisinde "yapmak", "etmek", "kılmak" gibi tek başına anlamı olmayan fiiller için bu tabir kullanılıyor. Benim yardımcı fiil tabirini seçmemin nedeni ise Çerkesçedeki bu yapının ingilizcedeki yardımcı fiillerin görevleriyle çok uyumlu olmasındandır. Başka ve daha doğru isimlendirmeler yapılabilir.
Keberdeylerle ilgili en çok yapılan geyik nedir? Tabiki Keberdey diyalektinde çokça kullanılan "s= щ" sesidir. Bir çok Keberdey bu geyiğe maruz kalmıştır. Bazıları "yahu nedir bu s nin görevi diye düşünmüş olabilir" bazıları araştırmaya bile girmiştir. Ama eminim ki %99 gibi bir oran "s" sesinin görevini tanımlayamamaktadır.
Cevabı basit: Yardımcı fiil eki.... Ama ben her zamanki gibi uzatacağım. Can çıkar huy çıkmaz!
En başta belirtmeliyim ki tek yardımcı fiil eki "s" eki değildir. Başka yardımcı fiill ekleri de vardır.
Bu ekler fiile nasıl yardımcı oluyor şimdi onu görelim...
Cümle denilen şey mutlaka bir yargı bildirmelidir. Cümlede yargıyı bildiren kelimeye cümlenin yüklemi denir.
cümleler ise bildirdikleri yargıya göre:
1.olumlu cümleler
2.olumsuz cümleler
3.olumlu soru cümleleri
4olumsuz soru cümleleri
şeklinde 4 gruptan birine girmek zorundadır. İşte yardımcı fiil ekleri yüklemin bildirdiği yargının 4 gruptan hangisi olduğunu belirler.
Keberdeycede cümlenin yüklemi olan kelime çoğu durumlarda bir yardımcı fiil eki ile sonlandırılır. Yardımcı fiilin fiziki olarak bulunmadığı durumlarda da anlatılmak istenen bir durum vardır. Bu tür bir cümle "olumlu soru cümlesi" demektir.
Tıpkı 3. tekil şahıs nesne ekinin boşluk olarak tanımlanması gibi. "Geçişli bir fiilde eğer nesne eki yoksa, bu fiilin nesnesi 3. tekil şahıstır" kuralında olduğu gibi. Çerkesçe ne kadar ergonomik bir dil olarak tasarlanmış değil mi?. Ek şu ise şu anlamdadır. Bu ise bu anlamdadır. Yok ise şu anlamdadır gibi....
1.OLUMLU CÜMLE:
ZAMANDA OLUMLAMA EKİ ( S ): Bu ek Türkiyede çoğunlukla "s" şeklinde kullanılmakla beraber Kafkasyada ve literatürde daha kalın bir ses veren "щ'" şeklinde kullanılmaktadır. Olumlama ekidir. "Bu böyleDİR" "o öyleDİR" gibi cümlelerin yükleminin sonunda bulunarak cümleyi olumlar. Bu ek bir çok kaynakta "şimdiki zaman" eki olarak gösteriliyorsa da bu kesinlikle yanlış bir anlatımdır. simdiki zaman hariç olmak üzere tüm zamanlarda yüklemi olumlamak ve eylemin belirtilen zamanda yapıldığını belirlemek için kullanılır.
se sı AdegeS = сэ сы Адыгэщ = ben çerkesimDİR (Yüklemi isim olan isim cümlesini olumlar)
mıerıser enem tel'S = мыlэрысэр lэнэм телъщ = elma masanın üzerindeDİR.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumlar)
Ahmet jeyaS = Ахьмэт жэящ = Ahmet uyudu. (geçmiş zaman)
Ahmet jeyınuS = Ахьмэт жэйынущ = Ahmet uyuyacak(gelecek zaman)
Ahmet jeyınS = Ахьмэт жэйынщ = Ahmet uyur (geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman hariç diğer zamanlarda yüklemi olumlar. Eylemin fiil zamanında yapıldığını olumlar)
Kıt İngilizce bilgimle bir de İngilizce cümleden örneklendirelim.
I am Circassian = se sıadiğes.
The apple is on the table. = mıerıser enem tel's.
BİTMİŞ ZAMANDA OLUMLAMA EKİ ( T ) : s ekinin kullanıldığı yerlerde s eki yerine t kullanıldığında eylemin bitmiş zamanda olumlar. Yukarıdaki örnekleri değiştirelim.
se sı AdigeT = сэ сы АдыгэТ = ben çerkes İDİM. (Yüklemi isim olan isim cümlesini bitmiş zamanda olumlar)
mıerıser enem tel'T = мыlэрысэр lэнэм тэлъТ = elma masanın üzerinde İDİ.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri bitmiş zamanda olumlar)
Ahmet jeyaT = Ахьмэт жэяТ = Ahmet uyumuştu. (geçmişte bitmiş zaman)
Ahmet jeyınuT = Ахьмэт жэйынуТ = Ahmet uyuyacaktı(gelecekte bitmiş zaman)
Ahmet jeyınT = Ахьмэт жэйынТ = Ahmet uyurdu (bitmiş geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman hariç diğer zamanlarda yüklemi olumlar. Eylemin zamanda yapıldığını olumlar)
I was Circassian. = se sıadiğet = сэ сы АдыгэТ
The apple were on the table. = mıerıser enem tel't = мыlэрысэр lэнэм тэлъТ
2. OLUMSUZLAMA EKİ "KIM": Uzatmak gereksizdir sanırım. Olumlama eki kaldırılıp yerine olumsuzlama eki konursa olumsuz cümle elde edilir.
se sı AdegeKIM =сэ сы АдэгэКЪЫМ = ben çerkesim DEĞİLİM (Yüklemi isim olan isim cümlesini olumsuz yapar)
mıerıser enem tel'KIM = мыlэрысэр lэнэм тэлъКЪЫМ = elma masanın üzerinde DEĞİLDİR.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumsuz yapar)
Ahmet jeyaKIM = Ахьмэт жэяКЪЫМ = Ahmet uyuMAdı. (geçmiş zaman)
Ahmet jeyınuKIM = Ахьмэт жэйынуКЪЫМ = Ahmet uyuMAyacak(gelecek zaman)
Ahmet jeyınKIM = Ахьмэт жэйынКЪЫМ = Ahmet uyuMAz (geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman da dahil yüklemi olumsuz yapar. Eylemin fiil zamanında yapıldığını olumsuzlar)
I am not Circassian = se sıadiğekım.
The apple is not on the table. = mıerıser enem tel'kım.
BİTMİŞ ZAMANDA OLUMSUZLAMA EKİ ( TEKIM ):. Bitmiş zaman eki "T" ile olumsuzlama eki "KIM" birlikte kullanılır. Araya e seslisi de girer ve ek "TEKIM" haline gelir.
sıjeyaTEKIM = сыжэяТЭКЪЫМ = uyumamıştım.
I was not Circassian = se sıadiğetekım. = сэ сыадыгъэтэкъым
The apple were not on the table. = mıerıser enem tel'tekım = мыlэрысэр lэнэм тэлътэкъым.
3. OLUMLU SORU EKİ (boşluk): Yukarıda değinmiştim. Cümlenin yüklemi olan kelimenin sonunda herhangi bir yardımcı fiil eki yoksa bu cümle "olumlu soru" cümlesi demektir.
se sı Adege?= сэ сыадыгэ? = ben çerkesMİyim? (Yüklemi isim olan isim cümlesini olumlu soru yapar)
mıerıser enem tel'?= мыlэрысэр lэнэм телъ? = elma masanın üzerinde Mİ?.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumlu soru yapar)
Ahmet jeya? = Ахьмэт жэя? = Ahmet uyudu MU?. (geçmiş zaman)
Ahmet jeyınu?= Ахьмэт жэйыну? = Ahmet uyuyacak MI?(gelecek zaman)
Ahmet jeyın? = Ахьмэт жэйын? = Ahmet uyur MU?(geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman hariç, yüklemi olumlu soru yapar. Eylemin fiil zamanında yapıldığını sorar.)
am I Circassian? = se sıadiğe? = сэ сыадыгэ? = Ben Çerkes miyim.
is The apple on the table? = mıerıser enem tel'? = мыlэрысэр lэнэм телъ? = elma masanın üstünde mi?
Ayrıca "P'ere" şeklinde bir ek daha vardır. Bu ek de olumlu soru kapsamında değerlendirilebilir. "P'ere" eki yüklemin bildirdiği yargının olup olmadığını sorgulayan bir ektir. Türkçedeki karşılığı "acaba" dır.
Ahmet şay kıtxuiğevenup'ere? = Ахьмэт шай къытхуигъэвэнупlэрэ? = Ahmet bize çay kaynatacak mı acaba?
BİTMİŞ ZAMANDA OLUMLU SORU Çerkesçede bulunmamaktadır. Bunun yerine normal zamanda olumlu soru kullanılır. Veya ayrı bir kelime olarak "ara?=öyle mi?" şeklinde kullanılır.
sıjeya? uyudum mu? veya sıjeyat ara?. uyumuştum öyle mi?
4. OLUMSUZ SORU EKİ "KE": Yardımcı fiil olarak "ke" eki getirildiğinde olumsuz soru oluşur.
mıerıser enem tel'?= мыlэрысэр lэнэм телъ? = elma masanın üzerinde Mİ?.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumlu soru yapar)
Ahmet jeya? = Ахьмэт жэя? = Ahmet uyudu MU?. (geçmiş zaman)
Ahmet jeyınu?= Ахьмэт жэйыну? = Ahmet uyuyacak MI?(gelecek zaman)
Ahmet jeyın? = Ахьмэт жэйын? = Ahmet uyur MU?(geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman hariç, yüklemi olumlu soru yapar. Eylemin fiil zamanında yapıldığını sorar.)
am I Circassian? = se sıadiğe? = сэ сыадыгэ? = Ben Çerkes miyim.
is The apple on the table? = mıerıser enem tel'? = мыlэрысэр lэнэм телъ? = elma masanın üstünde mi?
Ayrıca "P'ere" şeklinde bir ek daha vardır. Bu ek de olumlu soru kapsamında değerlendirilebilir. "P'ere" eki yüklemin bildirdiği yargının olup olmadığını sorgulayan bir ektir. Türkçedeki karşılığı "acaba" dır.
Ahmet şay kıtxuiğevenup'ere? = Ахьмэт шай къытхуигъэвэнупlэрэ? = Ahmet bize çay kaynatacak mı acaba?
BİTMİŞ ZAMANDA OLUMLU SORU Çerkesçede bulunmamaktadır. Bunun yerine normal zamanda olumlu soru kullanılır. Veya ayrı bir kelime olarak "ara?=öyle mi?" şeklinde kullanılır.
sıjeya? uyudum mu? veya sıjeyat ara?. uyumuştum öyle mi?
4. OLUMSUZ SORU EKİ "KE": Yardımcı fiil olarak "ke" eki getirildiğinde olumsuz soru oluşur.
mıerıser enem tel'KE= elma masanın üzerinde DEĞİL MİDİR.(Yüklemi statik fiil olan cümleleri olumsuz soru yapar)
Ahmet jeyaKE = Ahmet uyuMAdı MI?. (geçmiş zaman)
Ahmet jeyınuKE=Ahmet uyuMAyacak MI?(gelecek zaman)
Ahmet jeyınKE= Ahmet uyuMAz MI? (geniş zaman) (yüklemi dinamik fiil olan cümlelerde şimdiki zaman da dahil yüklemi olumsuz soru yapar. Eylemin fiil zamanında yapılmadığını sorar.)
BİTMİŞ ZAMANDA OLUMSUZ SORU EKİ ise, "T" bitmiş zaman eki ile, "KE" olumsuz soru ekinin birlikte kullanılmasıyla oluşur. "TEKE"
sıjeyaTEKE? = сыжэяТЭКЪЭ? = uyumamış mıydım?
dinamik fiillere ait olumlu, olumlu soru, olumsuz ve olumsuz soru durumları fiil çekim programının çıktısı olarak ayrı sütunlar halinde listelenmektedir. Değişik fiiller çekime sokularak incelenmesinde fayda var.
S sesi Keberdey (Doğu) lehçesine ait bir ek olduğuna göre acaba diğer lehçelerde bu ek yerine ne kullanılıyor?
Bu bloğun ilk yazılarından birinde Çerkesçenin doğu ve batı diyalektlerinin dil bilgisi kuralları arasında yok denecek kadar az fark olduğundan söz etmiş ve bazı eklerde farklar olduğunu söylemiştim. İşte diyalektler arasındaki en büyük farklar tam da şu anda işlediğimiz konudadır. Yani olumlama, olumsuzlama ve soru ekleri tamamen farklıdır.
Çok uzun oldu sanırım. O da başka bir yazının konusu olsun...SAYGILAR
Çok uzun oldu sanırım. O da başka bir yazının konusu olsun...SAYGILAR
