Masanın üstünde bardak duruyorsa Türkçede
bunu “masanın üstünde bardak duruyor” şeklinde ifade eder misiniz? (istemeden
kötü espri yapmış oldum. Özür dilerim) Aslında böyle ifade etmezsiniz. “masada
bardak var” dersiniz. Bu iki cümle arasında bir fark yok gibi görünse de
aslında dil bilgisi açısından bakınca ciddi farklar olduğu görülür.
1- Bardak masanın neresindedir? Altında
mı? ,üstünde mi? Önünde mi? Vs….
2- Bardağın masada duruş şekli nedir?. Dik
mi? Yoksa yatay mı?
Eğer Çerkesce konuşuyorsanız, bu iki
sorunun cevabını da cümlenizde(aslında kelimenizde) belirtmek zorundasınız.
Aksi taktirde cümleniz yanlış olur. Sizin konuştuğunuz dile de değil Çerkesçe,
tarzanca bile denemez.
Yukarıdaki örnekte masanın üzerinde mi?
Altında mı? Diye sormuş ve bu sorunun cevabının Türkçe cümlede bulunmadığına
dikkat çekmiştik. İşte Çerkesçede bir yerde bir şey varsa o şeyin nerede
olduğunu net olarak söylemek zorundasınız. Bunu 10 adet konum bildiren ön ekler
sayesinde yaparız. İnceleyelim.
Té=те=üzeri
ṩ’e=щIэ=altı
De= дэ= arası
Ko= къуэ=arkası
Xe=хэ=araları,içi (su toprak insan
topluluğu gibi içine nufuz edilebilecek şeylerin içi)
Go=гуэ=yanı
U=Iу= önü
Pı=пы=ucu
Şı=щы=belirli bir yer(diğer eklerden biraz
daha farklı özel bir ektir. Yeri gelince ayrıca anlatılacaktır.)
Durum bildiren son ekler:
Yukarıdaki örnekte ikinci sorumuz bardağın masanın üzerindeki
duruş pozisyonunun cümlede olup olmadığı idi. Aslında masada derken zaten
masanın üstünde olduğu anlaşılabiliyor. Ancak bardağın duruş pozisyonu
kesinlikle belli değil. İşte Adig’abzede bu durumu da cümlenizde belirtmek
zorundasınız. İnceleyelim.
L’=лъ =yatay pozisyonda
T=т=dik pozisyonda
S= с =oturur pozisyonda
Yukarıdaki konum ekleriyle durum eklerini
birbirleriyle çaprazlayarak 10x3=30 Adet kelime üretilir ve her bir kelime
anlamlıdır. Her bir kelimeyi de Türkçeye “durmakta” “bulunmakta” diye
çevirebiliriz.
Lafı yeterince uzattıysam eğer örneklerle
somutlaştıralım.
KONUM ÖN EKLERİ
DURUM SON EKLERİ
Té= те = üzeri
Ş’e= щlэ = altı
De= дэ = arası
Ko= къуэ = arkası
Xe= xe = araları,içi
L' = ЛЪ = yatay
Go= гуэ = yanı
U= lу = önü
Pı=пы = ucu
Şı= щы = belirli bir yer
S = С =
otorurur pozisyon
Yukarıda ilk sütundaki konum ön eklerinin
her birinden, ikinci sütundaki durum son eklerinin her birine bir çizgi çekerek
birleştirirsek 10x3=30 tane kelime türetmiş oluruz.
oluşan kelimelerin bir kısmını
inceleyelim.
yi-t=yit kelimesi bir şeyin içinde bir
başka şeyin dik olarak bulunduğunu anlatır.
yis=bir şeyin içinde bir başka şeyin
(oturduğuna göre canlı olmalı) oturduğunu anlatır.
xel'= bir şeyin içinde (su gibi, toprak
gibi, insan topluluğu gibi bir şeylerin içi) başka bir şeyin yatar pozisyonda
bulunduğunu anlatır.
pıt= bir şeyin uç kısmında bir başka şeyin
dik konumda olduğunu anlatır.
oluşturulabilecek kelimelerin tamamını
bulmak ve anlamlandırmak size ait.
Bir açıklama yapmak gerekir ki, hangi
varlıklar için hangi konum eklerinin kullanılacağı, hangi pozisyonlar için
hangi durum eklerinin kullanılacağı konusunda bazen yanlışlıklar yapılabilir.
Mesela "ağaçta elma
var"cümlesini Çerkesçe ifade etmek istediğimizde bu 30 kelimeden hangisini
kullanacağız? Ağacın üzerinde (te) mi, dalların içinde (xe)mi, yoksa dalların
ucunda (pı) mı kullanacağız? Hiç Çerkesçe bilmeyen bir kişinin bu karmaşayı
yaşaması kadar doğal bir şey olamaz. İşte bu noktada Çerkesçe düşünme konusu
devreye girer ki. Bu zamanla oluşabilecek bir öğrenmedir.
Sorduğumuz sorular cevapsız kalmasın:
Té; Тэ konum ön eki, ağaç gibi şeylerin üzeri
için değil, masa, sehpa, kitap vb. gibi bir yüzeye sahip nesnelerin üzerini
refere eder. Elmanın üzerinde böcek varsa bunu belirtmek için te
kullanılabilir. Ancak ağacın üzerini refere edemez. Kısacası té ekini
kullanabilmek için matematiksel anlamda düzlemsel alanı olan, bir varlık olması
gerekir.
De; дэ konum ön eki ise iki varlığın arasını
refere eder. Cümlenin içinde varlıkların anılmasına gerek yoktur. Ayrıca
yerleşim yerleri içini de refere eder. Köydeyim diyeceğinizde det, köyde ikamet
ediyorum diyeceğinizde des kullanılır.
Yi; и kova gibi bardak gibi nesnelerin içini
refere eder.
Xe;хэ su gibi içine nufuz edilebilen varlıkların
içini, insan topluluğu gibi, bir çuval elma gibi çoklukların içini refere
eder.
Pı;пы varlıkların uç tarafını refere
eder.
ş`e; шlэ varlıkların altını refere eder. Evin
içi bazı lehçelerde bu ekle refere edilir ki, çatının altı gibi düşünülmüş
olabilir.
ko; къуэ Bir nesnenin arkasını refere eder.
go; гуэ bir nesnenin hemen yanını refere eder.
u; lу bir nesnenin önünü ifade eder.
Şı; щы yukarıda da belirttiğim gibi şı eki
diğer eklerden daha farklı kullanım alanı da olan daha özel bir ektir. Her
hangi bir konumu refere etmez. Cümlede söylenilen, bilinen, söz konusu olan
yeri refere eder. İlerde fiiller konusuna girdiğimizde, geçişsiz fiiller
konusunu işlerken bu ekten bolca söz edeceğiz. Ancak şimdilik, durum bildiren
eklerin önüne geldiğinde herhangi bir nesnenin herhangi bir konumunu refere
etmediğini bilmemiz yeterli olacaktır.
ṩıĺın= щылъын yatar durumda olmak (sondaki
ın eki Türkçede "mek" "mak" şeklinde ifade ettiğimiz
mastardır.)
ṩıtın= щытын ayakta duruyor durumda
olmak.
ṩısın= щысынoturur durumda olmak.(oturmak
eylemi değil)
Unutulmaması ve karıştırılmaması gereken
önemli bir konu vardır. Sonlarına mastar eki olabilmesi bunların fiil olduğunu
gösterir. Ancak Türkçedeki isim cümlelerine benzer bir yapıları vardır. Statik
fiildir denilebilir. Bu 30 kelime birer dinamik fiil değildir. Herhangi
bir iş, hareket bildirmezler. Çerkesçe açısından önemlidir.
İngilizcede "There are ....."
kalıbının tam karşılığıdır. Türkçede "var" kelimesinin karşılığıdır.
masada bir elma var= There are an apple on
the table = anem zı mıerıse téĺ = anem zı mıerıse téĺṩ= Iэнэм зы мыlэрысэ телъщ.
yukarıdaki cümlede öznenin ne tür bir özne
olduğununu şimdilik sorgulamayalım. Ancak öznenin elma olduğu açıktır.
Peki masa nın bu cümledeki görevi nedir? Tabi ki TÜMLEÇ. Ane=Iэнэ=masa. Çerkesçede Iэнэ
kelimesinin sonuna "m=м" son ekinin geldiğine dikkat ediniz.
Neyse başka konuya geçmeden şimdilik
konuyu burada bitirelim. Bir sonraki derste görüşmek üzere....
Ha!!! sorunun cevabı mı? pıt.
