TÜMLEÇ-3

Geçen dersimizde bulunma durumu eki olan "şı=щы" ekinin kullanılışını anlatmıştım. Soruma cevap veren olmadı. Cevap: vektörel olmayan fiillere getirilebilir olacaktı. Aynı derste özne ve nesnelerin eki olan "r=р" ekini de görmüştük. Geriye yönelme ve ayrılma durumları kalmıştı. Şimdiki konumuz da bunlardır.

TÜMLEÇ-2

Bir önceki yazımda Tümleç eklerini yedi gruba ayırmış ve dört grubu incelemiştim. Beşinci grup ise eylemin yapıldığı yeri gösteren tümleç ekleriydi. Bu dersimizde de işte bu grubu inceleyeceğiz. Öncesinde biraz gevezelik yapmam lazım.

TÜMLEÇ

Fiillere ön ek olarak eklenen nesne ve özne şahıs eklerini ve yine cümlede ayrı birer kelime olarak bulunan nesne ve öznelerin aldıkları ekleri geçen dersimizde anlatmıştım. Tümleç ekleri biraz daha detaylı bir konu. Çünkü bir fiilde sadece bir nesne veya sadece bir özne eki bulunabilirken, tümleç ekleri birden fazla bulunabililir. Tabi her ekin görevi farklıdır. Tümleç eklerinin görevlerini ve kullanıldıkları yerleri öğrenmek gerekir.

NESNE ve ÖZNE

Çerkesçede fiillerin gruplandırılmasını öğrendik sanırım. Fiillerin önüne gelen ekler konusunda genel açıklamalar yapmak istiyorum.

Öncelikle nesne ekleri konusunda bir şeyler söylemek gerekir.

3. ve 4. GRUP; GEÇİŞLİ FİİLLER

Aşağıdaki tablo, ana tablomuzdur. Ancak her sütuna ilk giriş yapan fiillere birer tane örnek verilmiştir. Tabloya giriş yapan fiillerin ekler alarak tablonun diğer sütunlarına ilerleyişleri incelenebilir. Her sütun için bir örnek verilmesi büyük resmi görebilmek içindir.

ÖZET

ilk iki yazımı saymazsak, ders niteliğinde 10 yazı yazmışım. Bu blogdan, hiç Çerkesçe bilmeyenlerin de yararlanabilmesi için mümkün olduğunca açıklayıcı olmaya çalışıyorum. Yazılarımı bir okuyucu gözüyle okuduğumda bilinçli olarak yüzeysel geçtiğim konuların haricindeki konuları fazlasıyla açıklamaya çalıştığımı fark ettim. Bu durum okuyucular için bazen sıkıcı olabiliyordur. Ben ilkokul öğretmeniyim. Ders anlatırken mesleğimde edindiğim tecrübelerim bazen işimi kolaylaştırsa da, çoğunlukla karşımdaki kişilere ilkokul çocuğu muamelesi yapmaktan kendimi alamıyorum. Eğer öyleyse üzgünüm ama daha akıcı anlatmaya çalışacağım.

GEÇİŞSİZ VEKTÖREL FİİLLER-2

2. grup fiilleri oluşturan geçişsiz vektörel fiilleri 3 sütunda göstermiştim. 1. sütunu, kullanılan "xo" ,"ye"  ve "kı" eklerini de açıklayarak anlatmıştım. Şimdi ise diğer 2 sütunu anlamaya çalışacağız.

"KI" ÖN EKİ

                                               къы ön ekinin temelde iki görevi vardır. Bu görevleri 

1. Vektörel fiillerde fiilin yöneldiği veya ayrıldığı  'yeri' göstermek. 
2. Kılış ve durum fiillerini oluş fiiline çevirmek 

Bu görevleri sırasıyla inceleyelim. 

1. Vektörel fillerde fiilin yöneldiği veya ayrıldığı yeri göstermek.

Bilindiği gibi Çerkesçede ayrılma fiilleri ve yönelme fiilleri olarak sınıflandırdığımız vektörel fiiller vardır. Gene bilindiği gibi bu vektörel fiillerin yöneldiği ve ayrıldığı "yer" fiil gövdesinde ön ek olarak belirtilir. 

КЪы ekinin referans noktası ise BURASI dır. Yani "sen" in ve "ben" im bulunduğumuz yerdir. Sonuç olarak, bir eylemin BU TARAFA doğru yapıldığı belirtilmek istendiğinde "къы" eki mutlaka kullanılır. Bana, sana,  bize, size ve buraya doğru yapılan eylemlerde bu ön ek kullanılır. 

шай КЪЫ-С-ху-икIэ = BANA (benim için) çay doldur.

ЩIакхъуэ КЪЫ-З-эт = BANA ekmek ver. 

псы КЪэхь = (BURAYA) su getir.

2.  Kılış ve durum fiillerini, oluş fiiline çevirmek.

Öznenin kendi iradesi dışında zamanla geçirdiği değişimi bildiren fiillere oluş fiilleri diyebiliriz. Çerkesçedeki bazı fiiller oluş fiilidir. фын(çürümek), жъэн (pişmek), лIэн  (ölmek)... 

Bu fiillerin önüne къы eki getirilemez.  Zaten oluş fiilleridir. Ancak oluş fiili olmayan bazı  kılış ve durum filleri önlerine къы eki getirilerek oluş fiiline dönüştürülür. 

кIын = ayrılmak 
и-кIын = içinden ayrılmak, çıkmak
къэ-кIын = iradesi dışında zamanla kendiliğinden çıkmak, (ot bitmesi)

е-уэн = (bir yere) vurmak
къэ-уэн = yıkılmak, patlamak, 


лэжъэн = çalışmak
къэ-лэжъэн= makine  çalışması. 

GEÇİŞSİZ VEKTÖREL FİİLLER-1

Tablomuzu tekrar görelim. Bu dersimizde tablonun 3. sütunu olan geçişsiz vektörel fiillerin şahsa yönelmiş durumlarını inceleyeceğiz.

1. GRUP FİİLER 2. SÜTUN

 Aşağıdaki tabloda sadece işlediğimiz konuyla ilgili olan fiiller ve bu fiillerin ek alarak başka fiil gruplarına geçişleri görülmektedir.

FİİL GRUPLAMA-2

Son yazımı tekrar okuduğumda lafı uzattığımı ama çok ta iyi anlatamadığımı fark ettim. Affınıza sığınarak fiillerin gruplamasını çok genel ve açıklayıcı olmaya çalışarak kısaca tekrar anlatacağım.

---

Çerkesçede fiile hem nesne hem tümleç(yönelme ve bulunma ekleri) hem de özne ekleri ön ek olarak eklenir.

tümleç eklerinden sadece yönelme eki alma durumlarını dikkate alarak gruplayacağız.

Her cümlede mutlaka bir özne olmak zorundadır. Ancak nesne ve yönelme eki fiilin yapısına göre bulunmayabilir.

İşte fiilleri gruplarken tamamen bu açıdan bakacağız.

1. grup cümlelerde fiilin anlamı gereği, yönelme eki ve nesne olamaz. Dolayısıyla sadece özne olur. (Nesnel özne) . Ben uyudum olur ama ben evDEN uyudum. Ben evE uyudum. şeklinde cümle olmaz. Ben elmaYI uyudum. ben armutU uyudum da olamaz. Bu cümlelerde ev= tümleç, elma, armut= nesnedir. Yani bu tür cümlelerde "de, den" eki almış bir kelime veya nesne durumundaki bir kelime olamaz. Dolayısıyla fiilde de bunların yansıması olamaz. Geriye sadece özne kalıyor. O da nesnel öznedir.

Bu tip fiillerin kalıbı:  nesne + tümleç + özne + fiil = nesne + fiil şeklindedir.

2. grup cümlelerde fiilin anlamı gereği,  nesne olmaz ancak tümleç(yönelme eki) olur.(öznesi Nesnel özne)

ben arabayA bindim. sen evE baktın. gibi cümlelerde yönelme eki almış kelimeler bulunur. Ama nesne bulunmaz. Ben .........yı arabaya bindim. gibi bir cümle olamaz.

  Bu tip fiillerin kalıbı:  nesne + tümleç + özne + fiil = nesne + tümleç + fiil şeklindedir.

3. grup cümlelerde fiilin anlamı gereği, tümleç(yönelme eki) olmaz ancak nesne olur. (öznesi gerçek özne)

ben elmayı yedim. ben evi gördüm. gibi cümlelerde nesne olur. Ancak bunlarda da yönelme eki almış bir fiil bulunamaz. Ben evi elmaya gördüm. gibi bir cümle olamaz.

Bu tip fiillerin kalıbı:  nesne + tümleç + özne + fiil = nesne + özne + fiil şeklindedir.

4. grup cümlelerde fiilin anlamı gereği, tümleç(yönelme eki) de olur, nesne de olur. (öznesi gerçek özne) ben elmaYI evE götürdüm. Sen armutU ağaçTAN kopardın. gibi cümlelerde hem yönelme eki almış bir kelime, hem de nesne bulunur.

Bu tip fiillerin kalıbı:  nesne + tümleç + özne + fiil  şeklindedir.

Örnek cümleleri tamamen Türkçe olarak verdim ki daha kolay anlaşılsın diye. Pratiklik kazanmak için örnek cümlelerin yüklemini hiç değiştirmeden siz de başka cümleler kurmaya çalışın. Daha sonra da aynı grup fiillerden başka fiiller bulmaya çalışın. Örneklerin Türkçe olmasında hiç bir sorun yok. Olayı anlayalım yeter. Büyük bir iş başarmış oluruz. Fiil grupları konusu Çerkesçe dil bilgisinin temelidir. Temel sağlam olursa diğerleri çorap söküğü gibi gelecek. Siz de hayret edeceksiniz. Bu çorap kendiliğinden nasıl sökülüyor diye....

FİİLLERİN GRUPLANDIRILMASI-1

İzleyenler olduğu sürece yazmaya devam edeceğimi söylemiştim. Siteye giren çıkan sayısı azımsanmayacak kadar çok. Ancak ilgilenen ve faydalanan var mı bilemiyorum. Ben şimdilik yazmaya devam edeceğim. Yarıyıl tatilindeyim ve Çerkesçe dil bilgisi çalışmalarım sırasında yorulduğumda, buraya yazmak benim için tenefüs gibi oluyor.

Geçen dersimizde fiiller konusuna giriş yapmış ve fiillerin genel özellikleri hakkında sıkıcı sayılabilecek bilgiler vermiştik. Şimdi somutlaştıralım.

Aşağıdaki tablo uzayıp giden büyük bir tablo aslında. Ancak her yazıda net bir konuyu anlatabilme çabası içinde olduğumdan, tabloyu parçalayarak kısım kısım paylaşacağım. Lütfen tablodaki ettirgen, oldurgan vb. terimleri çok önemsemeyiniz. Tüm konu anlatılıp tablodaki bilgiler öğrenildikten sonra anlamlı hale gelecektir. Sadece anlatılan konulara konsantre olunuz.

GEÇİŞSİZ					GEÇİŞLİ
V. DEĞİL		VEKTÖREL			V. DEĞİL		VEKTÖREL
Şahıs (etken)	nesne (edilgen)	Şahsa yönelme	Nesneye yönelme	Yönelme + ayrılma	oldurgan	ettirgen	oldurgan	ettirgen	ayrılma
qon кlуэн		Xo-qon Хуэкlуэн	Xe-qo-ten Хэкlуэтэн	Ye-qo-qin Екlуэкlин	Ğe-qon ГЪэкlуэн		xo-ğe-qon  хуэгъэкlуэн
leĵen лэжьэн		Xo-leĵen Хуэлэжьэн	Té-leĵı-hın Телэжьыхьын		Ğe-leĵen ГЪэлэжьэн		xo-ğe-leĵen  хуэгъэлэжьэн
jeyın жeйын		Xo-jeyın Хуэжeйын	Xe-jeyı-hen Хэжeйыхьэн		Ğe-jeyın ГЪэжейын		xo-ğe-jeyın  хуэгъэжейын
şxen шхэн		Xo-şxen Хуэшхэн			Ğe-şxen ГЪэшхэн		xo-ğe-şxen хуэгъэшхэн
ṫısın тlысын		xo-ṫısın  хуэтlысын	Té-tıs-hen Тетысхьэн	Ye-ṫıse-qin Етlысэкlин	Ğe-ṫısın  ГЪэтlысын		xo-ğe-ṫısın хуэгъэтlысын
pseĺen псэлъэн		xo-pseĺen хуэпсэлъэн	Té-pseĺı-hen Тепсэлъыхьэн		Ğe-pseĺen ГЪэпсэлъэн		xo-ğe-pseĺen хуэгъэпсэлъэн

  1.Tablo incelendiğinde, fiillerin en başta nesne alma durumlarına göre geçişli ve geçişsiz fiiller olarak iki gruba ayrıldığı görülür.

2. İkinci satırda ise, fiillerin vektörel ve vektörel olmayan fiiller olarak iki gruba ayrıldığı görülür ki, geçişlilik özellikleriyle birlikte düşünüldüğünde 4 ana fiil grubu ortaya çıkar. Bu gruplar

         a)geçişsiz ve vektörel olmayan fiiller.

         b)geçişsiz ve vektörel fiiller.

         c)geçişli ve vektörel olmayan fiiller.

         d)geçişli ve vektörel fiiller.

fiillerdeki vektörellik durumu, fiilin içerdiği anlamın içinde; bir yere, bir kişiye veya bir nesneye doğru yapılma anlamının olup olmadığıdır.

          uyumak=jeyın eylemi bir yere doğru yapılabilecek bir eylem değildir. Yatağa uyudum, eve uyudum gibi bir cümle anlamsızdır. Dolayısıyla uyumak fiili vektörel değildir.

          Çalışmak=leĵen fiili de aynı şekilde vektörel bir fiil değildir. Burada önemli bir açıklama yapmak durumundayım. Bu fiilin Çerkesçede bize tahayyül ettirdiği anlam içerisinde bir yere, bir kişiye veya nesneye yönelme durumu yoktur. Olmamalıdır. Sadece çalışma durumunun adıdır leĵen. Tıpkı uyumak gibi düşünülmelidir. Bir kişinin kendi kendine çalışma eylemidir. Yukarıdaki tablonun birinci sütunundaki bütün filler de aynı şekildedir. (Bu açıdan bakıldığında doğuştan dönüşlü bir fiildir.) Hiç bilmeyenler için Türkçe anlamlarını vermek zorundayım.

qon=кlуэн=gitmek (bir yere gitmek değil, sadece yol almak)

leĵen=лэжьэн=çalışmak

jeyın=жейын=uyumak

şxen=шхэн=yemek yemek (doymak için yapılan eylemi düşünü)

ṫısın=тlысын=oturmak (oturuyor pozisyonda bulunmak, bir yere oturma eylemi değil)

pseĺen=псэлъэн=konuşmak (konuşuyor durumda bulunmak)

3.Karıştırılmaması gereken bir durumu şimdiden söylemek gerekir. 1. sütundaki fiillerin bazıları anlam genişliği ile üçüncü sütundan da tabloya giriş yapabilirler. Aynı durum diğer sütunlar için de geçerlidir. Önemli olan fiilin tabloya hangi sütundan itibaren giriş yaptığıdır.

         Çerkesçe kulaktan değil de, belli bir yaştan sonra ders şeklinde öğrenilmek isteniyorsa eğer, bir fiil öğrenilirken sözlük anlamıyla birlikte işte bu özellikleriyle de öğrenilmelidir. Hangi gruba giren bir fiil olduğu net bir şekilde kavranmalıdır ki doğru cümleler kurulabilsin.

Yukarıdaki tablo, çok daha uzun ancak bu dersimizde 1. grup fiillerin bir kısmını inceliyoruz. Tabloya ilk sütundan giren ve aldığı çeşitli eklerle tablonun diğer sütunlarına doğru ilerleyen fiillerden oluşuyor bu grup.

1. sütundaki fiiller geçişsiz ve vektörel olmayan fiillerdir. Yani hem nesne alamazlar hem de tümleç eki alamazlar.Tümleç eki ve nesne eki aldıklarında diğer sütunlara atlamış olduklarını fark etmişsinizdir. Her grubun çekim formaları farklı olduğu için her sütun ayrı ayrı değerlendirilecektir.

fiilleri grupladığımız bu ilk dersimizde biraz uzatmak zorundayım. Bu tablonun incelenmesinde her zaman kullanacağımız, unutulmaması gereken kesin bir kural vereceğim. 

                          nesne şahıs eki+tümleç ekleri+özne şahıs eki+fiil kök veya gövdesi

şimdilik sadece fiil ön ekleriyle çalıştığımız için fazla karışıklık olmasın diye, fiile eklenen son ekleri kalıba yazmıyorum. Lütfen fiil çekimi örneklerinde son eklere fazla takılmayın. Şimdilik amacımız fiil çekimlerini öğretmek değil, fiillerin gruplara ayrılma mantıklarını anlamak.

bütün fiilleri bu kalıba göre çekeceğiz. Bu kuralı ben koymadım. Dilin kendisi koydu bu kuralı. Ben sadece bunu fark ettim ve somutlaştırdım.

             Hatırlarsanız geçişsiz fiilleri anlatırken sormuştum. Yüklemi geçişsiz fiil olan bir cümlede nesne bulunabilir mi diye. Evet bulunamaz dedikten sonra zamanı gelince buraya atıfta bulunacağız diye yazmıştım. Evet bulunamaz. Ancak bu bilinen diğer diller için geçerlidir. Çerkesçe için geçerli değildir. İlginç bir şekilde Çerkesçede bu tip fiillerde nesne bulunur ve özne bulunmaz. Bu çok mantıksız gibi görünmesin size. Çünkü bu tip fiillerde işi yapan da işten etkilenen de aynı varlıktır. Ben uyudum dediğinizde uyuma işini yapan bir öznenin varlığının kesin olduğu kadar bu uyuma işinden etkilenen bir nesnenin varlığı da kesindir. Ve tabi ki her iki roldeki nesne de aynı nesnedir.

Geçişsiz fiillerde hem özne ve hem nesne bir arada bulunamayacağı için, bildiğimiz diğer dillerde nesne silinmiştir. Bu da çok mantıklıdır. Çünkü fiillerinde nesne eki bulunmaz. Ancak Çerkesçede özne eki silinmiştir. Hatta cümledeki özne olan kelimenin görünümü de nesnedir. İlerde cümleler konusunda göreceğiz. Bu cümleleri Türkçe mantığıyla yazıyorum. Çerkesçe mantığıyla konuşacak olursak, "Çerkesçede geçişsiz fiilli cümlelerin öznesi olmaz" demek hiç de yanlış olmaz. Lütfen öznesi olmayan bir cümle olur mu demeyin. Ve şu cümleye bir bakın.

                                 Pastalar yenildi. Çaylar içildi. Araba yıkandı.

              Bu cümlelerde gerçek bir özne var mıdır? pastaları yiyen kimdir? belli değil. Edilgen fiilli bir cümle. Türkçede bu fiil etken köklü bir fiile "ıl" "ın"eki getirilerek oluşturulmuşken Çerkesçede 1. sütundaki fiiller doğuştan edilgendir. Türkçede bu cümlelerin öznelerine sözde özne adı veriliyor. Çerkesçe için en uygun terim, "nesnel özne" dir. Bundan sonra biz de bu terimi kullanacağız.

            Kısaca 1. sütundaki fiilleri çekerken yukarıda verdiğimiz kalıptaki tümleç ekleri ve özne eki kısmını sileceğiz çünkü bunlara ihtiyacımız yok. kalıbımız şu hale dönüşecek.

                                      nesne şahıs eki+fiil kökü

      nesne şahıs ekleri ise sırasıyla

 sı=сы=ben

wı=уы=sen

....=o

dı=ды=biz

fı=фы=siz

fiil kökünden sonra gelen "xe=хэ" eki=onlar

şimdi çekime başlayalım.

sı+qo+aṩ= gittim

wı+qo+aṩ=gittin

....+qo+aṩ=gitti

tı+qo+aṩ=gittik

fı+qo+aṩ=gittiniz

qoa+xe+ṩ=gittiler

Nesne şahıs eklerinin "ı" harfiyle bittiğine lütfen dikkat ediniz.

burada konumuz zamanlar olmadığı için diğer eklerin açıklamasını şimdilik yapmayacağım. Zamanı var. Ancak nesne eklerine dikkat etmemiz şimdilik yeterli. Çünkü konumuz fiillerin gruplandırılması. Önce bu grupların özelliklerini iyi anlamalıyız.

1. sütundaki bu grup fiillerin çekimi bundan başka olamaz. Sütunlar arasında ilerledikçe farklı çekimleri de olacak. Tabi ki bu çekimler de ana kalıbımıza uygun çekimler olacaktır.

Şimdilik bu kadar yeter. Bir sonraki dersimizde diğer sütunlara geçişlerin nasıl anlam genişlemelerine sebep olduğunu ve kullanım kalıplarında nasıl değişiklik olduğunu göreceğiz. Saygılar...